In Plato's grot. Film en filosofie 1.

HOVO Nijmegen
Radboud Universiteit
Januari-April 2015

Het aanbod op deze pagina stamt uit het verleden. Voor actueel aanbod zie rechts op de menu's onder Overig aanbod.

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna 15 minuten pauze en dan bekijken we een film, waarna nog 15 minuten resteert voor de nabespreking.

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er zeker twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de logica van falend geheugen); Inception (de logica van dromen).
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. De meeste films die we zullen bekijken, vallen in deze categorie. We kijken naar typische manieren waarop in films iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen merites, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

De kwesties

Wie het over film heeft, heeft het over waarneming. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen. Een aantal vragen loopt als een rode draad door deze reeks.

- Eén is of wat mensen in de zaal zien en horen vergelijkbaar is met wat de personages in de films zien en horen. In de filosofische literatuur over waarneming is sprake van "affordances": als men een stoel ziet, ziet men iets waar men op kan zitten, iets wat zitten "affords". Men ziet niet zozeer een stoel alswel een zit-mogelijkheid. De ene stoel als een zit-mogelijkheid zien, betekent de stoel ernaast als een gemankeerde zit-mogelijkheid zien (hoe zien wij al die dingen waar we niets mee doen?). In de werkelijkheid van alledag behoren mogelijkheden die we niet met ons handelen realiseren tot de kern van wat waarneming is en hoe ze ons in contact met de werkelijkheid brengt. Maar kan een film ons wel tonen hoe een personage gemankeerde mogelijkheden ervaart?
- Dit probleem hangt samen met de manier waarop filmkijkers allang weten dat zij zelf niet kunnen ingrijpen in de wereld die de film toont. Hoe werkt dat en welke consequenties heeft dat voor de dingen die we daar zien — moorden, verkrachtingen, natuurrampen? Zijn wij altijd onschuldige observanten?
- Een centraal onderwerp voor ieders waarneming is de ander. Hoe zien wij andere mensen — hoe zien anderen ons? Hoe belangrijk is het om regelmatig met mensen om te gaan die belangrijk voor jou zijn? Wat is het zelf? Zien we het in de spiegel?
- Is alles wat een film overbrengt zichtbaar en hoorbaar? Wat gebeurt er tussen twee beelden in? Welke middelen gebruikt een film om ons een verhaal te vertellen? Het beeld en het geluid van een handeling, inderdaad, maar ook muziek en ellipsen, gaten in het verhaal, standpuntswisselingen (de camera die vanuit de positie van een bepaald personage kijkt), enz. Wat gebeurt er met de kijker wanneer zij een flash-back te zien krijgt? Is een associatie niet ook een soort flash-back? Maar hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Het Gymnasion, Heyendaalseweg 141, Nijmegen, in zaal GN7 (eerste verdieping) Woensdag, 10.00 - 13.00 uur Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Handouts

Handouts komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.

Youtube: Plato's allegorie van de grot, verteld door Orson Welles.

Weekschema 2015

1. 28 januari 2015. DE TRAGEDIE

Film: Chinatown, 1974, Roman Polanski, (genre: detective, 130 min)

Chinatown is een detective-film en lijkt om de reconstructie van bepaalde gebeurtenissen te gaan (zoals iedere detective een misdaad probeert te reconstrueren). Maar de film is duidelijk psychologisch: het verhaal in de achtergrond draait om incest (en de gevolgen daarvan) én om Jake's eigen achtergrond (in Chinatown). Chinatown is ook een tragedie.
Het beslissende moment van een tragedie, zoals Aristoteles die in zijn Poetica beschreef, laat zich op twee manieren lezen: ofwel als een onontkoombare speling van het noodlot, ofwel als een psychologische ontwikkeling. De term die Aristoteles reserveert om het keerpunt in de tragedie aan te duiden, is "hamartia". Dat is dan ofwel een noodlottige wending, ofwel een cruciaal psychologisch inzicht van het personage in zijn eigen leven. Chinatown eindigt precies met zo'n wending.
De hamartia is het moment waarop de hoofdpersoon tot het inzicht komt dat alles verkeerd is gegaan en dat hij het aan zichzelf te wijten heeft. Let wel, een rampenfilm kent niet zo'n moment: dat je aan een ramp, een tsunami of aardbeving of auto-ongeluk, ten onder gaat kent niets zo'n moment van inkeer of hamartia.

De plot van Chinatown

JJ 'Jake' Gittes is een privé-detective die gespecialeerd lijkt in huwelijksproblemen. Hij wordt ingehuurd door Evelyn Mulwray omdat ze haar echtgenoot Hollis, de bouwer van de watervoorziening van de stad, van een affaire verdenkt. Gittes doet waar hij goed in is en fotografeert Hollis met een jong meisje. In het schandaal dat volgt, lijkt ht dat hij niet door de echte mevr. Mulwray is ingehuurd maar door iemand die zich voor haar uitgeeft. Als Hollis Mulwray dood gevonden wordt, raakt Jake verzeild in complex web van misleiding rond moord, incest en gemeentelijke corruptie, die allemaal verband houden met de watervoorziening van de stad.

Met: Jack Nicholson, Faye Dunaway, John Huston en Roman Polanski.

2. 4 februari 2015. FLASHBACK EN ASSOCIATIE

Film: The Limey, 1999, Steven Soderberg (genre: crime, 89 min)

The Limey handelt over een man op zoek naar de moordenaar van zijn dochter. Wat deze film zo bijzonder maakt is de manier waarop die zoektocht in beeld wordt gebracht. De film biedt weliswaar een chronologisch verhaal met een begin, een midden en een oplossing aan het einde, maar niet alles wat we te zien krijgen is louter dienstbaar aan die narratieve structuur, zoals we dat bij een standaard Hollywood film gewend zijn. Waaraan dan wel?
Wat gebeurt er met de kijker wanneer die een flash-back te zien krijgt? Zijn associaties niet ook een soort flash-back? Hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld? Kan dat wel? Hoe maak je een film die de associatieve herinnering van de hoofdpersoon volgt?

De plot van The Limey

Een man, net vrij uit de gevangenis, gaat naar Los Angeles om uit te zoeken wie zijn dochter heeft vermoord. In zijn onderzoek wordt hij geholpen door een andere ex-crimineel. Samen ontdekken ze dat de dochter een relatie had met een platen-producent, die momenteel een affaire met een andere jonge vrouw heeft.

Met: Terence Stamp, Luis Guzmán, Peter Fonda

3. 11 februari 2015. AFBEELDING

Film: A bout de souffle, 1960, Jean-Luc Godard (genre: psychologisch/meta, 90 min.)

De plot van A bout de souffle

Een jonge autodief doodt een politieman en probeert zijn vriendin te overtuigen met hem naar Italië te gaan.

Met: Jean-Paul Belmondo, Jean Seberg, Daniel Boulanger

18 februari 2015. VRIJ

Wegens vakantie.

4. 25 februari 2015. HANDELING EN HERINNERING

Film: Memento, 2000, Christopher Nolan (genre: psychologisch drama, 113 min.)

Leonard is zijn geheugen kwijt en kan zich maar heel korte tijd iets herinneren. Om lacunes in zijn beeld van de werkelijkheid op te vullen maakt hij aantekeningen en tattoos op zijn lichaam, op deze manier weet hij later wat hij heeft meegemaakt. Maar kan dat zijn probleem oplossen? Iedere dag weer kijkt hij naar de aantekeningen op zijn lichaam, vraagt zich hoe ze er komen en wat ze betekenen en construeert dan een passende interpretatie.
De regisseur, Nolan, vertelt het verhaal achterstevoren waardoor het probleem ook ons teistert: wat wij zien begrijpen we ook niet en moeten we net als Leonard maar zien te interpreteren met heel weinig middelen.

De plot van Memento

Memento verhaalt over Leonard, een ex-verzekerings detective die geen herinneringen meer kan aanmaken, en op zoek is naar de moordenaar van zijn vrouw. De moord is het laatste wat hij zich herinnert. We zien het verhaal met dezelfde onzekerheid zoals iemand als Leonard die wel moet ervaren en komen langzaam maar zeker terug bij het begin, maar klopt het allemaal wel?

Met: Guy Pearce, Carrie-Anne Moss en Joe Pantoliano.

5. 4 maart 2015. INTIMATIE

Film: L'Argent, 1983, Robert Bresson (genre: psychologisch drama, 82 min.)

Wat moet je in beeld brengen om iets te vertellen? Soms laat men een voice-over het werk doen, maar meestal gebruikt men letterlijke afbeelding. Bresson laat soms juist iets weg waardoor hij de verbeelding activeert. Ik noem dat intimatie. Het maakt de meest belangrijke momenten intiem. Maar hoe werkt het?

De plot van l'Argent

Een vervalst 500 Francs biljet wordt doorgegeven van persoon tot persoon en van winkel tot winkel, tot het in handen komt van een waarlijk onschuldige, Yvon Targe, die het niet als een vervalsing herkent en betrapt wordt bij het uitgeven ervan. Zijn arrestatie heeft verschrikkelijke gevolgen voor zijn leven, en brengt hem tot moorden.

Documentaire over Lee Strassberg, de man achter Method Acting, met Nlse ondertitels:

https://www.youtube.com/embed/npQm7-GjRQs

6. 11 maart 2015. Dogma '95

Film: Festen, 1998, Thomas Vinterberg. (genre: geen genre, 105 min.)

Dogma '95 was een gelofte van filmische kuisheid, ondertekend in 1995 door Deense filmmakers Thomas Vinterberg en Lars von Trier. Festen is de eerste film die gemaakt werd volgens de geloftes van Dogma '95. Er zijn inmiddels over de hele wereld al meer dan 100 films volgens Dogme '95 gemaakt. De geloften gaan duidelijk in tegen het kunstmatige karakter van veel (Hollywood) films:
"opnames moeten op locatie gemaakt worden, met locale rekwisieten, geluid moet uit het beeld voortkomen (geen muziek), de camera wordt in de hand gehouden, de film is in kleur, optische effecten zijn verboden. Geen oppervlakkige actie (moorden of wapens), geen genre-conventies, geen persoonlijke smaak van de regisseur."
Wat de pointe is van deze gelofte is het best te begrijpen door te kijken naar het resultaat.

Plot van Festen

Een succesvol zakenman nodigt familie en vrienden uit om zijn 60ste verjaardag groots te vieren. Iedereen mag de man en respecteert hem, of toch niet? De oudste zoon wordt gevraagd een toespraak te houden naar aanleiding van de zelfmoord een half jaar eerder van een van de dochters. Hij heeft twee speeches geschreven en laat de jubilaris kiezen. Een dramatische onthulling is het gevolg.

Met: Ulrich Thomsen, Birthe Neumann, Henning Moritzen, Thomas Bo Larsen.

7. 18 maart 2015. IMPLICATIE (van de kijker)

Film: Code inconnu: Récit incomplet de divers voyages, 2000, Michael Haneke (genre: psychologisch/crime, 113 min.)

Hoe vertel je een verhaal, meerdere verhalen die samenhangen? Voor wie vertel je die verhalen? Wat ziet de kijker, wie heeft het beeld waarom gemaakt?

De plot van Code inconnu

Jean, een boerenzoon wil zijn stille vader ontvluchten; hij gaat naar Parijs naar zijn oudere Georges, maar die is als foto-journalist naar Kosovo. Hij gooit een afvalzak in de handen van een bedelares en wordt daarover terecht gesproken door Amadou, een jonge Franco-Afrikaan. De politie komt, arresteert Amadou en deporteert de bedelares. De vriendin van Georges, Anne, is erbij—zij is toevallig ook nog actrice. Deze levens komen in dit ene moment bij elkaar, rond het afvalzakje. En zo gaat dat alle dagen: levens die niets met elkaar te maken hebben, kruisen elkaar. Dit keer volgen we ze allemaal.

Met: Juliette Binoche, Ona Lu Yenke, Thierry Neuvic, Josef Bierbichler.

8. 25 maart 2015. MEDIA VERTALEN

Film: Sin City, 2005, Frank Miller, Robert Rodriguez, Quentin Tarantino (genre: verfilming, 125 min.)

Er zijn films en stripboeken naar romans gemaakt, en daar is altijd de vraag: hoe doe je dat? Is de film beter of slechter dan de roman? Vandaag kijken we naar een film die naar stripboeken is gemaakt, en die in beeld en scenario nadrukkelijk de logia van het stripboek vertaalt in film.

De plot van Sin City

Vier misdaadverhalen gebaseerd op de stripboeken van Frank Miller rond een gespierde bruut die zoekt naar de moordenaar van zijn liefje Goldie. Een man die moet vluchten voor de corrupte politie na een fatale vergissing, en daarbij bescherming vindt in een deel van de stad waar vrouwen het voor het zeggen hebben; een politieman die een psychopate pedofiel overmeestert; en een huurmoordenaar op zoek naar inkomsten.

Met: Mickey Rourke, Clive Owen, Bruce Willis, Jessica Alba, Devon Aoki, Jaime King en Alexis Bledel.

9. 1 april 2015. HISTORISCHE SENSATIE

Film: KZ, 2006, Rex Bloomstein (genre: documentaire, 97 min)

"Historische sensatie" is de term die Huizinga ijkte voor een ervaring die maakt dat we niet alleen aan het verleden denken, maar ons er bovendien mee in contact voelen. In KZ volgen we groepen toeristen die het concentratie-kamp in Mauthausen bezoeken. We zien hoe historische sensaties werken. Dit is een manier om de holocaust te verbeelden zonder hem af te beelden — vergelijkbaar met de benadering die Lanzmann in Shoah volgde.

Inhoud van KZ

In KZ volgen we groepen toeristen die het concentratie-kamp in Mauthausen bezoeken. We zien hoe ze op de verhalen van de gidsen reageren die hen door de kamers leiden. We horen hoe het de gidsen —vrijwilligers— vergaat die dagelijks over de gruwelijkheden vertellen, en hoe pal naast het concentratiekamp in een kroeg het gewone leven doorgaat met een bier-fest.

Claude Lanzmann: "Schindler's List is een onmogelijk verhaal."

10. 8 april 2015. HANDELEN OP DE TAST

Film: Inside Llewyn Davis, 2014, Joel en Ethan Coen (genre: psychologisch, muziek drama, 109 min.)

Sören Kierkegaard (1813-1855) zei: "Het is beslist waar, zoals de filosofen zeggen, dat het leven naar achteren moet worden begrepen. Maar ze vergeten de andere kwestie, dat het leven naar voren moet worden geleefd." Aan de ene kant weet je pas achteraf wat je allemaal gedaan hebt, waarom en hoe het allemaal samenhing; maar, aan de andere kant sta je iedere dag weer voor keuzen die je niet kunt verhelderen door oplossingen uit je verleden af te leiden. We tasten in het duister wat onze toekomst betreft.
Deze film van Joel en Ethan Coen, maakt dit volstrekt duidelijk. Llewyn Davis is een country-muzikant die probeert een carrière op te bouwen, terwijl achter zijn rug de toekomst door anderen een andere richting in geduwd wordt. Had Llewyn Davis zich kunnen redden door zich in zijn eigen verleden te verdiepen, zoals Richard Wollheim voorstelde in The Thread of Life?

De plot van Inside Llewyn Davis

Llewyn Davis is een couch-surfer, die met zijn gitaar in de hand voor zichzelf een plek in de country-wereld probeert te veroveren. Hij praat met managers, met andere muzikanten, treedt in allerlei locale gelegenheden op. Onderwijl logeert hij bij vrienden en bij zijn ex.
Maar weinig lijkt te werken. Hij begrijpt maar niet waarom; wij ook niet. We tasten in het duister. Krijgen we hier nog grip op in deze film?

Met: Oscar Isaac, Carey Mulligan, John Goodman.

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen