Eye Openers. Film en filosofie 2a.

HOVO Brabant
Cinecitta, Tilburg
september-december 2016

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van ongeveer een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna 15 minuten pauze en dan bekijken we een film, waarna nog 15 minuten resteert voor de nabespreking.

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film, en over filosofie. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Maar films zijn ook een kunst. Dat wil onder meer zeggen dat ze ook de middelen die de crew ter beschikking staan zullen uitproberen. Het heeft altijd zin om je af te vragen of een film artistieke kwaliteit heeft. Films gaan niet alleen over een onderwerp; ze onderzoeken ook de manieren waarop dat onderwerp het beste in beeld (en geluid) gebracht kan worden. Je zou kunnen zeggen dat kunstwerken representatiemiddelen onderzoeken, en dat geldt ook voor films.
Films, en foto's ook—het zijn eigenlijk fenomenologische analyses van onderwerpen: pogingen om de subjectieve dimensie van gebeurtenissen over te brengen.

Films en filosofie

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er minstens twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de beleving van falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). We gaan niet naar dit soort films kijken (vandaar dat ik de titels doorgestreept heb), omdat ze doorgaans weinig meer zijn dan illustraties van filosofische thema's. Wat vanuit mijn benadering evenmin voor deze films pleit is dat ze zich geen van alle primair om het subjectieve perspectief van de personages bekommeren, maar vooral een coherent verhaal (willen) vertellen, waar de kijker zich dan het hoofd over kan breken. (Voor de duidelijkheid: daar is niets mis mee; het past alleen niet in de benadering die ik voor deze cursus heb gekozen.)
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films kijken we naar typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

Het thema dat we dit keer gekozen hebben zal ons toch vaak dichter bij het verhaal van de films brengen, dan bij de experimentele kanten van de films.

Eye-openers en perspectieven

Wie het over film heeft, heeft het over waarneming—en waarneming vindt altijd plaats vanuit een bepaald perspectief. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen—vanuit een bepaald perspectief. Sommige van de films die we gaan zien vertonen het perspectief van verschillende personages. En soms vloekt het perspectief aan het eind van een film met het perspectief dat de film eerst zorgvuldig bij de kijker heeft opgebouwd.

Een centraal onderwerp voor ieders waarneming is de ander. Hoe zien wij andere mensen — hoe zien zij ons? Hoe belangrijk is het om regelmatig met mensen om te gaan die belangrijk voor jou zijn? Wat is het zelf? Zien we het in de spiegel?
Is alles wat een film overbrengt zichtbaar en hoorbaar? Wat gebeurt er tussen twee beelden in? Welke middelen gebruikt een film om ons een verhaal te vertellen? Het beeld en het geluid van een handeling, inderdaad, maar ook muziek en ellipsen, gaten in het verhaal, standpuntswisselingen (de camera die vanuit de positie van een bepaald personage kijkt), enz. Wat gebeurt er met de kijker wanneer zij een flash-back te zien krijgt? Is een associatie niet ook een soort flash-back? Maar hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Cinecitta, Willem II Straat 29, Tilburg, zaal 1 (T. 085 902 2996) Vrijdag, 12.30- 15.45 uur. Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Handouts Handouts komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.

Weekschema 2016

1. 30 september 2016. Een knul en zijn vader

Film: Le Gamin au vélo, r. Jean-Pierre en Luc Dardenne, 2011 (genre: psychologisch drama, 87 min.)

De plot van Le Gamin au vélo
Cyril, de knul met de fiets, is bijna twaalf en wil maar één ding: zijn vader terugvinden die hem in een kindertehuis geplaatst heeft. Tijdens zijn zoektocht ontmoet hij Samantha, die een kapsalon heeft en bereid is om Cyril in het weekend in huis te nemen. Cyril beseft nog niet dat Samantha echt om hem geeft. En hij heeft haar liefde hard nodig om zijn woede te sussen.

Met: Thomas Doret, Cécile De France, Jérémie Renier.

2. 14 oktober 2016. Na de Apartheid

Film: Disgrace, r. Steve Jacobs, 2008 (genre: psychologisch, 119 min.)

Liefde is mooi, helder, en eenduidig, toch? Waarschijnlijk is dat wel zo. Maar misschien is liefde alleen mooi binnen een cultuur, en daarbuiten niet. Maar wat grenst culturen af? Vanuit de ene cultuur is een liefde mooi, vanuit de andere is ze een schande.
Wat is dat eigenlijk: een schande? Niet iets waar men zich zelf voor schaamt. Anderen doen dat voor je. Maar de anderen dragen die schaamte niet zelf, maar verwijten jou dat jij hem niet voelt. Vanuit wiens perspectief is iets een schande? Een ingewikkeld verhaal naar een roman van J. Coetzee, dat speelt in het Zuid-Afrika van na de afschaffing van de Apartheid. De strijd tussen blank en zwart is nog niet gestreden.

De plot van Disgrace
David Lurie, een professor uit Kaapstad met een amorele levenswandel, heeft een onwaarschijnlijke affaire met een studente. Hij weigert zich te verdedigen nadat hij haar een voldoende heeft gegeven voor een toets die ze niet eens gemaakt heeft. Ontslagen verhuist hij naar de boerderij die zijn dochter Lucy onder erbarmelijke omstandigheden runt. Wanneer ze door lokalen worden overvallen en gemolesteerd, weigert Lucy terug te vechten, maar David laat niet op zich zitten.

Met: John Malkovich, Jessica Haines, Natalie Becker.

3. 4 november 2016. Abstracte film

Film: Pickpocket, r. Robert Bresson, 1959 (genre: xxx 75 min.)

Wat moet je in beeld brengen om iets te vertellen? Soms laat men een voice-over het werk doen, maar meestal gebruikt men letterlijke afbeelding. Bresson laat soms juist iets weg waardoor hij de verbeelding activeert. Ik noem dat intimatie. Het maakt de meest belangrijke momenten intiem. Maar hoe werkt het?

De plot van Pickpocket
In Parijs leeft Michel in een klein kamertje. Hij brengt zijn tijd door met het stelen van beurzen in publieke ruimtes. Zijn enige vrienden zijn Jacques, die hem aan een baan probeert te helpen, en het buurmeisje van zijn moeder, Jeanne. Als zijn moeder overlijdt, gaat Michel samenwerken met twee kruimeldieven, ondanks dat hij voortdurend door de politie in de gaten wordt gehouden. Om aan de politie te ontkomen reist hij een tijdje naar het buitenland. Als hij na twee jaar terugkeert, vindt hij Jeanne die op haar eentje leeft met een kind dat ze van Jacques heeft. Michel wil haar helpen en zoekt een eerlijk baantje. Bij de paardenrennen valt hij echter opnieuw voor de verleiding en wordt hij gepakt.

Met: Martin LaSalle, Marika Green, Jean Pélégri.

18 november 2016 Vandaag geen bijeenkomst.

Docent is op congres in Seattle.

4. 2 december 2016. Het nu en religieuze perspectieven

Film: Ida, r. Pawel Pawlikowski, 2013 (genre: psychologisch-historisch, 80 min.)

Religie vormt ook een perspectief op de werkelijkheid. Als je je ertoe bekeert, wat blijft er dan over van de wereld van de waarneming?

De plot van Ida
Polen, 1962. Anna staat op het punt haar geloftes voor het klooster af te leggen als ze erachter komt dat ze nog familie heeft. Ze blijkt van Joodse afkomst en eigenlijk Ida te heten. Samen met haar tante Wanda duikt ze in haar verleden.

Met: Agata Trzebuchowska, Agata Kulesza, Dawid Ogrodnik

5. 16 december 2016. Beeld en afbeelding—en motivatie.

Film: Caché, Michael Haneke, 2005 (genre: Psychologisch drama, 117 min.)

Beelden in de werkelijkheid en verfilmde beelden. Het perspectief van de maker van de beelden tegenover dat van degene die op de beelden staat.

De plot van Caché
Georges (Duteuil) heeft een literair praatprogramma op televisie. Hij en zijn vrouw (Binoche) ontvangt pakketjes met bewakingsvideo's van hun eigen leven die gemaakt zijn vanuit de straat tegenover hun huis en onbegrijpelijke tekeningen. Hij heeft geen idee wie ze bij hen aflevert. Na verloop van tijd worden de beelden op de video's persoonlijker. De zender kent Georges al lange tijd. Hij voelt zich bedreigd, maar omdat hij niet lijfelijk bedreigd wordt, krijgt hij geen hulp van de politie.

Met: Daniel Auteuil, Juliette Binoche

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen