Het zelf en de ander. Film en filosofie 4.

Verkadefabriek
's-Hertogenbosch
September — december 2016

Vooraf

Let op: de data zijn verschoven vanwege de avond met Iloilo

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film, en over filosofie. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding over de relevante filosofische kwesties; dan bekijken we een film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst (of naar de FaceBook-site van de cursus).

Films en filosofie

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er minstens twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de beleving van falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). We gaan niet naar dit soort films kijken (vandaar dat ik de titels doorgestreept heb), omdat ze doorgaans weinig meer zijn dan illustraties van filosofische thema's. Wat vanuit mijn benadering evenmin voor deze films pleit is dat ze zich geen van alle primair om het subjectieve perspectief van de personages bekommeren, maar vooral een coherent verhaal (willen) vertellen, waar de kijker zich dan het hoofd over kan breken. (Voor de duidelijkheid: daar is niets mis mee; het past alleen niet in de benadering die ik voor deze cursus heb gekozen.)
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films kijken we naar typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

Het thema dat we dit keer gekozen hebben zal ons toch vaak dichter bij het verhaal van de films brengen, dan bij de experimentele kanten van de films.

Het thema: Het zelf en de ander

Het thema voor deze cursus is "Het zelf en de ander". Iedereen is iemand. En je bent iemand als je een zelf hebt, zeggen filosofen dan. Maar wat is jouw zelf? Hoe ken je jouw zelf? Natuurlijk ben jij dat ene perspectief op de hele werkelijkheid: jij beziet de wereld vanuit jouw plek. In iedere situatie beleef je de dingen zoals ze op jou overkomen. Maar is jouw zelf jouw beleving van alles? Hebben anderen daar geen toegang toe? Ben je de enige met een zelf—zijn de anderen zombies? Misschien heb je soms dat gevoel, dat je de enige ziel op aarde bent en dat alles om jou draait. Maar over het algemeen delen we ons zelf zonder al teveel problemen juist wel met anderen. En we weten echt wel dat een ander ook een zelf heeft, zo'n perspectief op alles wat hij meemaakt.

Als de ander jou ziet, ziet hij dan ook jouw zelf? Daar lijkt het wel op. Zoals Wittgenstein ooit zei: als je iemand op de grond ziet kronkelen van de pijn, na een ongeval, denk je niet bij jezelf: "en toch kan ik niet weten wat hij doormaakt." Kortom: jouw en mijn zelf zijn helemaal niet zo verborgen voor anderen als we wel eens denken. Maar hoe komen anderen dan met jouw zelf in aanraking? Wel, allereerst doordat jij hen aankijkt—en zij jou! Als we elkaar aankijken, wisselen we onze zelven uit. Deze reeks, over "Het zelf en de ander" draait dus vooral om hoe we het leven met elkaar delen.

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Discussieforum

Op Facebook kan ik een discussie-forum aanmaken voor deelnemers, om films verder na te bespreken. Omdat dit forum besloten is, dus alleen voor deelnemers, zal ik daarvoor eigenhandig iedereen op de site moeten abonneren. Wie wil meedoen, moet wel zelf een Facebook account hebben. Dat kun je vrij gemakkelijk aanvragen, maar ik begrijp het wel als u daar geen trek in heeft.

Wat u moet doen om deel te nemen aan dit discussieforum.
Om deel te nemen aan het discussieforum moet u
1. een Facebook-pagina openen en
2. mij een mailtje sturen vanaf het mail-adres dat u aan uw FaceBook-pagina hebt gekoppeld.
3. U ontvangt dan van mij een uitnodiging op dat adres met een link waarmee u uw deelname kunt bevestigen.

Als u aarzelt om aan FaceBook te beginnen, begrijp ik dat volkomen. Voor wie aarzelt omdat u vreest dat u uw privacy te grabbel gooit, heb ik een kleine Facebook handleiding geschreven waarmee u uw privacy-instellingen zo kunt instellen, dat niemand uw pagina ziet, noch er iets op kan "posten". Sowieso is de groep van deze cursus volstrekt besloten en alleen toegankelijk voor de deelnemers die eraan meedoen.

Over de cursus en de locatie

Verkadefabriek in 's-Hertogenbosch. Tijdstip: 19.30 Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Handouts

komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.

Weekschema najaar 2016

1. 21 september 2016. Een knul en zijn vader

Film: Le Gamin au vélo, r. Jean-Pierre en Luc Dardenne, 2011 (genre: psychologisch drama, 87 min.)

Hoezeer heeft een kind zijn vader (of moeder) nodig om een persoon te zijn?

De plot van Le Gamin au vélo
Cyril, de knul met de fiets, is bijna twaalf en wil maar één ding: zijn vader terugvinden die hem in een kindertehuis geplaatst heeft. Tijdens zijn zoektocht ontmoet hij Samantha, die een kapsalon heeft en bereid is om Cyril in het weekend in huis te nemen. Cyril beseft nog niet dat Samantha echt om hem geeft. En hij heeft haar liefde hard nodig om zijn woede te sussen.

Met: Thomas Doret, Cécile De France, Jérémie Renier.

2. 19 oktober 2016. Chinese kinderen en hun ouders

Film: Ilo Ilo, Anthony Chen, 2013 (Drama, 99 min, Singapore)

In Singapore zijn de kinderen uiteraard niet minder afhankelijk voor hun zelf van hun ouders, maar komt het misschien door de demografische situatie in Singapore: ouders krijgen financiïele steun van het rijk om meer kinderen te nemen, omdat de geboortecijfers tegenvallen. Hebben die ouders wel tijd voor hun eerste (en volgende) kind? Subtiel drama, tegen de achtergrond van de Aziatische financiële crisis in 1997 en het gedrag van drukke ouders die hun kind met gemak uitbesteden aan een Filippijnse nanny, en die dan even gemakkelijk weer ontslaan (als haar contact met het kind te goed wordt).

De plot van Ilo Ilo
In Singapore, in de 90er jaren crisis, huurt een Chinees stel een Filipijns kindermeisje, Teresa, in. Haar relatie met het zoontje Jiale levert spanning op bij de ouders.

Met: Jia Ler Koh, Yann Yann Yeo, Tian Wen Chen, Angeli Bayani.

3. 2 november 2016. Een familie loopt vast

Film: Three Monkeys, Nuri Bilge Ceylan, 2008 (genre: Psychologisch, 109 min.)

Een kaal verhaal.

De plot van Three Monkeys
Zien, horen en zwijgen speelt voor alle personages de centrale rol. Servet, een politicus die net voor de verkiezingen staat, rijdt zelf iemand aan. Hij vraagt zijn chauffeur, Eyüp (Yavuz Bingöl), om voor hem in het gevang te gaan en die doet dat, uit loyaliteit en voor het geld. Als hij uit de gevangenis komt, is alles anders.

Met: Yavuz Bingöl, Hatice Aslan, Ercan Kesal.

4. 9 november 2016. Kun je iemand worden door hem te spelen?

Film: Certified Copy, r. Abbas Kiarostami, 2010 (genre: psychologisch-filosofisch, 106 min.)

Volgens Lacan blijkt in het spiegelstadium (het moment waarop de tweejarige zichzelf in de spiegel herkent) dat ons zelfbeeld een verbeelding is. Dat het spiegelbeeld op een of andere manier een vijand is, zien we in een film als The Brøken (r. Sean Ellis, 2008). Maar hoe zit het met het imaginaire karakter van ons zelfbeeld? Kunnen we het dan beheersen? Kunnen we onszelf willekeurig als iemand anders verzinnen?
James Miller betoogt in zijn boek dat een kopie even waardevol is als het origineel (omdat het om de beleving gaat) en zij (Juliette Binoche) speelt uiteindelijk (met hem) alsof ze 15 jaar geleden getrouwd zijn.

De plot van Certified Copy
In Toscane bezoekt een Franse vrouw een voordracht van de Britse auteur James Miller die in zijn boek, Copie Conforme, verdedigt dat kopieën evengoed waardevol zijn als hun originelen. De vrouw moet gaan eten met haar hongerige zoon, en geeft haar telefoonnummer aan een gemeenschappelijke vriend met het verzoek die aan de auteur te geven. Miller komt naar haar antiekwinkel en samen maken ze een rondrit. Zij neemt hem naar een dorpje. Ze bespreken het onderwerp van zijn boek, de relatie tussen kopieën en originelen. In het dorp worden ze door een barvrouw beschouwd als een getrouwd stel; zij besluit dat spel mee te spelen, en hij doet mee als haar echtgenoot. En wat is de kopie, wat het origineel? En is een herinnering niet ook een kopie?

Met: Juliette Binoche, William Shimell, Jean-Claude Carrière

5. 30 november 2016. (let op de datum.) Wat is je zelf zonder anderen?

Film: Up in the Air, Jason Reitman, 2009 (genre: Romantisch drama, 109 min.)

In de VS zeggen ze als ze werkeloos zijn, met een understatement dat in-between-jobs zijn, tussen twee banen. Ryan Bingham is, zou je kunnen zeggen in-between-persons. Je bent jezelf niet in je eentje, maar hebt daarbij de blik van de anderen nodig. Anderen erkennen wie je bent.

De plot van Up in the Air
Vrijgezel Ryan Bingham (gespeeld door George Clooney) heeft een heerlijk leven. Hij reist in zijn uppie door de VS, om mensen te ontslaan, en verzamelt ongelooflijk veel AirMiles. Hij leeft uit zijn koffer en vermaakt zich prima; krijgt dan een relatie(tje) met een nieuwe collega (gespeeld door Vera Farmiga) en ontdekt dan dat hij andere mensen wel nodig heeft.

Met: George Clooney, Vera Farmiga, Anna Kendrick.

6. 14 december 2016. Kun je jezelf zijn als je de enige bent?

Film: Die Wand, Julian Roman Pölsner, 2012 (genre: Psychologisch, absurd, 108 min.)

Wat vormt eigenlijk de horizon van onze levens? Wat, als er een kunstmatige horizon binnen die horizon geplaatst wordt—een doorzichtige wand waar je niet doorheen kunt? Hoe reageer je daarop? Kun je jezelf zijn als je van de anderen afgesloten bent?

De plot van Die Wand
Een vrouw op vakantie met haar hond op het platteland, ontdekt dat ze omringd is door een doorzichtige maar niet te penetreren wand. Ze ziet leven aan de andere kant, maar kan er niet mee communiceren (het staat trouwens ook stil daar).

Met: Martina Gedeck, Karlheinz Hackl, Ulrike Beimpold

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen