Eye Openers. Film en filosofie 2b.

HOVO Nijmegen
Radboud Universiteit
januari-april 2017

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van ongeveer een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna 15 minuten pauze en dan bekijken we een film, waarna nog 15 minuten resteert voor de nabespreking.

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film, en over filosofie. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Maar films zijn ook een kunst. Dat wil onder meer zeggen dat ze ook de middelen die de crew ter beschikking staan zullen uitproberen. Het heeft altijd zin om je af te vragen of een film artistieke kwaliteit heeft. Films gaan niet alleen over een onderwerp; ze onderzoeken ook de manieren waarop dat onderwerp het beste in beeld (en geluid) gebracht kan worden. Je zou kunnen zeggen dat kunstwerken representatiemiddelen onderzoeken, en dat geldt ook voor films.
Films, en foto's ook—het zijn eigenlijk fenomenologische analyses van onderwerpen: pogingen om de subjectieve dimensie van gebeurtenissen over te brengen.

Films en filosofie

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er minstens twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de beleving van falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). We gaan niet naar dit soort films kijken (vandaar dat ik de titels doorgestreept heb), omdat ze doorgaans weinig meer zijn dan illustraties van filosofische thema's. Wat vanuit mijn benadering evenmin voor deze films pleit is dat ze zich geen van alle primair om het subjectieve perspectief van de personages bekommeren, maar vooral een coherent verhaal (willen) vertellen, waar de kijker zich dan het hoofd over kan breken. (Voor de duidelijkheid: daar is niets mis mee; het past alleen niet in de benadering die ik voor deze cursus heb gekozen.)
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films kijken we naar typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

Het thema dat we dit keer gekozen hebben zal ons toch vaak dichter bij het verhaal van de films brengen, dan bij de experimentele kanten van de films.

Eye-openers en perspectieven

Wie het over film heeft, heeft het over waarneming—en waarneming vindt altijd plaats vanuit een bepaald perspectief. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen—vanuit een bepaald perspectief. Sommige van de films die we gaan zien vertonen het perspectief van verschillende personages. En soms vloekt het perspectief aan het eind van een film met het perspectief dat de film eerst zorgvuldig bij de kijker heeft opgebouwd.

Een centraal onderwerp voor ieders waarneming is de ander. Hoe zien wij andere mensen — hoe zien zij ons? Hoe belangrijk is het om regelmatig met mensen om te gaan die belangrijk voor jou zijn? Wat is het zelf? Zien we het in de spiegel?
Is alles wat een film overbrengt zichtbaar en hoorbaar? Wat gebeurt er tussen twee beelden in? Welke middelen gebruikt een film om ons een verhaal te vertellen? Het beeld en het geluid van een handeling, inderdaad, maar ook muziek en ellipsen, gaten in het verhaal, standpuntswisselingen (de camera die vanuit de positie van een bepaald personage kijkt), enz. Wat gebeurt er met de kijker wanneer zij een flash-back te zien krijgt? Is een associatie niet ook een soort flash-back? Maar hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie: Erasmusgebouw, Erasmusplein 1, op 10 en 24 maart in E.1.02 (1e verdieping) en op 7 en 21 april en 12 mei in E.1.09 (1e verdieping)
Vrijdagmiddag 10 maart 2017, 24 maart 2017, 7 april 2017, 21 april 2017, 12 mei 2017 van 13.30 – 16.30 uur. Kijk voor details in onderstaand weekschema.

Handouts

komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.

Weekschema 2017

1. 10 maart 2017. Hoe liefde ontwaakt

Film: In the mood for love, Wong Kar Wai, 2000 (genre: psychologisch, 98 min.)

In the mood for love is een Chinese film, en dat ziet en voelt men tot in de kleinste details. Toch heeft regisseur Wai cinematografische ingrepen ontwikkeld die ons minder vreemd aanvoelen. We zien niet alles waarvan we weten dat het er is.

De plot van In the mood for love
Een man en een vrouw komen naast elkaar te wonen in een appartementen-gebouw. Hun respectieve echtgenoten zijn doorlopend van huis. Langzaam maar zeker komen de man en de vrouw erachter dat hun echtgenoten hen met elkaar bedriegen. Tussen de twee achtergeblevenen ontwikkelt zich een bescheiden "dans" van aantrekkingskracht.

Met: Maggie Cheung, Tony Leung Chiu Wai, Ping Lam Siu

2. 24 maart 2017. Carrière maken in Hollywood.

Film: Barton Fink, r. Joel en Ethan Coen, 1991 (genre: Comedie, Drama, Mysterie, 116 min.)

Genres volgen strakke regels. De Coen broers breken het genre open met een onwaarschijnlijke scriptschrijver, hotel-buurman en studiobazen. Losers en helden wisselen van plaats. Is het serieus, of is het humor?

De plot van Barton Fink
Een bekende scriptschrijver laat zich ertoe verleiden in Hollywood door te gaan breken, maar wordt daar geconfronteerd met de hel van het studio-systeem.

Met: John Turturro, John Goodman, Judy Davis, Steve Buscemi

3. 7 april 2017. Perspectieven en humor

Film: Les Vacances de M. Hulot, r. Jacques Tati, 1953 (genre: humor, 83 min.)

Over humor bestaan verschillende filosofische theorieën: superioriteit, ontlading, en onsamenhangendheid zijn de belangrijkste termen waarmee humor begrepen is. Maar humor is ook een retorische situatie waarbij het publiek zelf door het perspectief van de grap als het ware "gedefinieerd" wordt: we worden meegesleept in een perspectief. Dat is dan ook wat er gebeurt als de clue ons overvalt: we beseffen wat er met ons is gebeurd. Wat gebeurt er in deze lieflijk grappige film van Jacques Tati met de kijker? Hij verandert in een kind en geniet weer als ware hij teruggekeerd naar zijn kinderjaren.

De plot van Les Vacances de M. Hulot
M. Hulot gaat op vakantie aan zee, en maakt er de dingen mee die men zoal op een vakantie aan zee meemaakt—althans, vroeger dan, toen we nog jong waren (of daarvoor nog). Alles zien we anders: gekwebbel van mensen onderling; een man die ijs verkoopt; een hotel waar biljart gespeeld wordt en naar muziek geluisterd wordt; een deur die piept, enz.

Met: Jacques Tati.

4. 21 april 2017. Het zelf en de ander.

Film: Persona, r. Ingmar Bergman, 1966 (genre: psychologisch, 83 min.)

Iedereen is iemand. Iedereen heeft een zelf. Maar hoe komen we aan dat zelf? Zien we het in de spiegel? Hebben we het zelf gemaakt, is het genetisch, aangeboren, of ontwikkelen we het in interactie met anderen?

De plot van Persona
Een verpleegster moet een actrice verzorgen die niet meer praat. Ze ontdekt dat de persona van de actrice met de hare versmelt.

Met: Bibi Andersson, Liv Ullmann.

5. 12 mei 2017. Leugen en werkelijkheid

Film: Jagten, r. Thomas Vinterberg, 2012 (genre: psychologisch, 115 min.)

De plot van Jagten
Een eenzame onderwijzer poogt het toezicht over zijn zoon te krijgen. Zijn leven wordt allengs beter door het vinden van een liefde. Hij krijgt ook goed nieuws van zijn zoon, maar zijn kwetsbare geluk wordt ruw verstoord door een onschuldig leugentje van een van zijn leerlingen.

Met: Mads Mikkelsen, Thomas Bo Larsen, Annika Wedderkopp

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen