Gezien worden. Film en filosofie 6.

HOVO Nijmegen
Radboud Universiteit
September — november 2018

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film, en over filosofie. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding over de relevante filosofische kwesties; dan bekijken we een film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst. Het is niet nodig enig ander deel van Film en filosofie gevolgd te hebben.

Het thema: Gezien worden

Het thema van Film en filosofie, deel 6 gaat om de uitdaging de ander te zien. De meeste sociale problemen komen omdat we de ander als een type zien en niet als een persoon. Maar hoe zie je iemand als een persoon (en niet als een bejaarde, een kind, een zwarte, een vrouw, een man)? En laat die ander zich ook als een persoon zien? Het is een probleem van de wederkerigheid van het aankijken.
We kijken naar films die deze uitdaging aangaan, niet alleen in hun verhaal maar ook met cinematografische aandacht.
De personages in films zien we in de bioscoop altijd op veilige afstand. Maar die personages kijken elkaar wel aan in de films. Wij vertrouwen de manier waarop zij elkaar zien.

Iedereen wordt tegenwoordig gevolgd op internet, maar worden we dan ook gezien? Men wordt toch pas gezien als men zich gezien voelt? En dat heeft alles te maken met de authenticiteit van de blik van de ander. Elkaar aankijken is dik, je bent als belichaamd persoon op die ander betrokken; naar een foto van de ander kijken is dun, je observeert alleen maar, maar bent niet zelf kwetsbaar. Tegenwoordig staan ook kwesties als discriminatie en diversiteit hoog op de maatschappelijke agenda’s, en die komen neer op ons onvermogen de ander te zien. James Baldwin merkte bijvoorbeeld op dat als we rassendiscriminatie willen tegengaan we tenminste de zwarten zullen moeten zien. Ons gaat het in de cursus dan ook om de uitdaging (of beter: de taak) om de ander te zien.

Als wij echter personages in films zien, zien we hen van buitenaf. We observeren hen, zijn er niet persoonlijk op betrokken, ook al identificeren we ons met sommigen van hen. Maar de personages zien elkaar wel in de films—en als de film goed is, hebben wij geen twijfel over de authenticiteit van dat aankijken: wij vertrouwen op de manier waarop zij elkaar aankijken. Daardoor leren de personages ons als het ware de ander te zien (zoals zij elkaar zien), en we zien in films ook wat voor effect het kan hebben om zich gezien te voelen. Veel films hebben deze thematiek.

Elkaar zien is meer dan de ander op een foto herkennen. Juist die ontelbare afbeeldingen die we van mensen zien, lijken ons vermogen om hen te zien als echte personen met hun eigen levens en uitdagingen te verzwakken. De echte test speelt zich af als we oog in oog met de ander staan. Alleen daar kunnen we vaststellen of we open staan voor elkaar. Hoe ziet de wereld er uit in een gewelddadige wijk in Libanon (The Insult), hoe gaan ouders met kinderen om, rechters met criminelen, enzovoort. Zulke vragen beantwoord je niet met een helder betoog dat het ons eens even uitlegt. Fictiefilms draaien om de subjectiviteit van de personages: wat is het om die of die omstandigheden mee te maken, gegeven wie je bent, of wat je afkomst is; wat is het om die ander aan te kijken? Soms draait het om hoe de personages elkaar aankijken, soms geeft de film ons de gelegenheid de "situatie aan te kijken", en ons er dik toe te verhouden.

Films en filosofie

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er minstens twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de beleving van falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de zogenaamde logica van dromen). We gaan niet naar dit soort films kijken (vandaar dat ik de titels doorgestreept heb), omdat ze doorgaans weinig meer zijn dan illustraties van filosofische thema's. Wat vanuit mijn benadering evenmin voor deze films pleit is dat ze zich geen van alle primair om het subjectieve perspectief van de personages bekommeren, maar vooral een coherent verhaal (willen) vertellen, waar de kijker zich dan het hoofd over kan breken. (Voor de duidelijkheid: daar is niets mis mee; het past alleen niet in de benadering die ik voor deze cursus heb gekozen.)
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films kijken we naar typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

Het thema dat we dit keer gekozen hebben zal ons zowel bij het verhaal van de films als bij hun meer experimentele kanten brengen.

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie: Thomas van Aquinostraat 1, zaal TvA 1.0.06 (begane grond)
Woensdag, 10.00 – 13.00 uur. Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.
De cursus loopt van 26 september 2018 tot en met 21 november 2018, met uitzondering van 17 oktober 2018.

Handouts

Handouts komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.

Weekschema 2018

1. 26 september 2018. Wat is voogdij eigenlijk?

Film: Jusqu'à la garde, r. Xavier Legrand, 2017 (genre: drama, 93 min.)

Geen betere weg om anderen te zien dan een rechtzaak, toch?

De plot van Jusqu'à la garde
Verhitte strijd tussen Miriam en Antoine Besson na hun echtscheiding over de voogdij van hun zoon Julien. Miriam en hun kinderen, ook oudere dochter Josephine, willen niets meer met Antoine te maken hebben en Antoine voelt zich meer en meer buitengesloten.

Met: Léa Drucker, Denis Ménochet, Thomas Gioria.

2. 3 oktober 2018. De mensen zien die vluchtelingen moeten zien

Film: Happy End, Michael Haneke, 2017 (genre: Drama, 107 min.)

De vluchtelingencrisis lijkt er vooral in te bestaan dat we ons er moeilijk toe kunnen zetten om vluchtelingen als personen te erkennen. Maar wat zegt dat over degenen die deze taak in hun schoot geworpen krijgen? Hoe zien zij zichzelf? Wie zijn "zij" eigenlijk? Helemaal lekker gaat het er niet aan toe in de rijkere brugerij.

De plot van Happy End
Een drama over een burgerlijke familie in Calais waar ook de Europese vluchtelingencrisis zich voltrekt.

Met: Isabelle Huppert, Jean-Louis Trintignant, Mathieu Kassovitz

3. 10 oktober 2018. Hoe werkt belediging?

Film: The Insult, r. Ziad Doueiri, 2017 (genre: Drama, Thriller, 112 min.)

De vernietigende kracht van woorden en al hun gevolgen en oorzaken voor het voetlicht brengen.
Acceptatie en kennis van het verleden is een voorwaarde voor verzoening. (Arnon Grunberg De Groene Amsterdammer, 28-2-2018)

De plot van The Insult
Na een conflict over een illegale afvoer tussen een Libanese Christen en een Palestijnse vluchteling, ontstaat een rechtszaak die nationale aandacht trekt.

Met: Adel Karam, Kamel El Basha, Camille Salameh, Rita Hayek

17 oktober 2018. Geen bijeenkomst.

Herfstvakantie.

4. 24 oktober 2018. De wet en liefde

Film: Una, r. Benedict Andrews, 2016 (genre: Drama, Romance, 94 min.)

In het tijdperk van #MeToo lijkt het vrijwel onmogelijk om een juridisch problematische seksuele relatie op een manier aan de orde te brengen dat beide partijen er als mensen in verschijnen.

De plot van Una
Een vrouw zoekt een oudere man op, haar vroegere buurman. Ze wil weten waarom hij haar vroeger verlaten heeft, na hun seksuele relatie.

Met: Ruby Stokes, Rooney Mara, Ben Mendelsohn, David Shields

5. 31 oktober 2018. Hoe leef je in een gewelddadige omgeving?

Film: Ajami, r. Scandar Copti, Yaron Shani, 2009 (genre: misdaad, drama, 124 min.)

Wat is het om in een gewelddadige omgeving te leven? Hoe gaan mensen er met elkaar om? Hoe zien ze elkaar, hoe zien wij hen? Voor die laatste vraag heeft deze film een interessante aanpak gevonden. Wij krijgen hen te zien zoals zij elkaar zien.

De plot van Ajami
Ajami is een religieus gemengde gemeenschap van Moslims en Christenen in Tel Aviv. Na een verkeerd gelopen aanslag, volgen we betrokken in hun pogingen een leven te leiden in deze gewelddadige omgeving.

Met: Shahir Kabaha, Fouad Habash, Nisrine Rihan, Elias Saba.

6. 7 november 2018. Een kind aan de rafelrand van de samenleving

Film: Kid, Fien Troch, 2012 (genre: Drama, 90 min.)

Hoe maak je geen fouten als je aan de grond zit?

De plot van Kid
De zevenjarige Kid leeft met zijn broer Billy en zijn moeder op een boerderij, tot het mis gaat en de jongens er alleen voor komen te staan.

Met: Bent Simons, Gabriela Carrizo, Maarten Meeusen

7. 14 november 2018. Dromen van een ander leven

Film: Neon Bull, r. Gabriel Mascaro, 2015 (genre: drama, 101 min.)

Een stoere man met ongeschoold werk, zonder internet, armoedig, maar toegewijd, goedmoedig en niet ongelukkig; welke rol vervullen zijn dromen?

De plot van Neon Bull
Iremar werkt op de rodeo in Noordoost Brazilië. In zijn thuis, de wagen waarin ze de dieren vervoeren, droomt hij van een toekomst in de mode-industrie die in de regio in opkomst is.

Met: Juliano Cazarré, Maeve Jinkings, Josinaldo Alves.

8. 21 november 2018. Kunnen wij Hiroshima zien?

Film: Hiroshima Mon Amour, Alain Resnais, 1959 (genre: Psychologisch, 90 min.)

Nouveau roman auteur Marguerite Duras schreef het scenario voor deze film met de voor haar gebruikelijke aandacht voor de kleinste details van de mogelijkheden en onmogelijkheden van de liefde—tussen een Franse en een Japanner na Hiroshima.

De plot van Hiroshima Mon Amour
Kan zij zien hoe het was in Hiroshima? Kan zij hem zien? Hij noemt zich Hiroshima op het eind en haar Nevers, naar hun woonplaatsen.

Met: Emmanuelle Riva, Eiji Okada, Stella Dassas

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen