Vergeet het maar. Film en filosofie 7.

Verkadefabriek
's-Hertogenbosch
September — december 2019

Vooraf

Na zes reeksen Film en filosofie, waarin filosofische thema's gekoppeld werden aan films die vanwege hun artistieke verdienste uitgekozen waren—vijf reeksen met hoofdthema's (en een cursus met filosofische films) vervolgen we wat inmiddels een rode draad begint te worden in de thema's. Om gezien te worden moeten anderen je zien (en jij moet je laten zien). Iemand zien is niet alleen iets wat in het heden gebeurt; het heeft ook een duidelijk verleden—vandaar dat we het soms zo moeilijk vinden om 'nieuwe' of 'andere' mensen te zien. Over de herinnering die onze waarneming stuurt, of het gebrek daaraan, ons vergeten, gaat het in deze zevende Film en filosofie cursus.

Inleiding

In deze cursus starten we in principe steeds met een inleiding over de filosofische kwestie waar de film over gaat; dan bekijken we de film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst.

Films en filosofie

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er minstens twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de beleving van falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). We gaan deze keer naar dit soort films kijken, doorgaans weinig meer dan illustraties van filosofische thema's. In geen van deze films draait het primair om het subjectieve perspectief van de personages—de films willen vooral een filosofisch coherent verhaal vertellen, waar de kijker zich het hoofd over kan breken.
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken—over films. Bij dergelijke films kijken we naar typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren daardoor iets filosofisch over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie. Dit soort films staat centraal in alle Film en filosofie-reeksen (behalve de vijfde die over filosofische films ging).

Hoofdthema's

"Nou, vergeet het maar!" zeggen we wanneer iemand iets van plan is waar we weinig in zien. Maar soms kan het erg moeilijk zijn om iets te vergeten, bijvoorbeeld als je iets ergs hebt meegemaakt, of juist iets waar je zoete herinneringen aan hebt. En soms wil je iets helemaal niet vergeten, maar doe je dat juist wel. En zowel het blijvend herinneren als het onbedoeld vergeten kan gevolgen hebben voor anderen.

Hoe meer we nadenken over wat vergeten eigenlijk is, des te meer ontdekken we dat je iets alleen kunt vergeten als je het gezien of beseft hebt, en dat je er toen je het zag ook iets bij gedacht hebt: pas als je iets bewust meemaakt, kun je het onthouden. Dus iets niet willen zien, wat ergens wel degelijk plaatsvindt, is ook een poging om het je later niet te hoeven herinneren.
De morele emoties schuld en schaamte hebben ook met vergeten te maken, want soms wil je iets vergeten, waarvan je vindt dat het moreel fout was en je je ervoor schaamt. Andersom wil je soms iets waar je je schuldig over voelt, niet vergeten omdat je om morele redenen vindt dat je het moet onthouden (maar vergeet je het toch).

Herinneringen van gebeurtenissen worden meestal gestuurd, door de media bijvoorbeeld, en dat heeft gevolgen voor hoe je je die gebeurtenissen later herinnert. Wie zich alles herinnert, kan geen hoofd- van bijzaken onderscheiden en kan daardoor geen keuzes maken. Nietzsche zag in dat vergeten cruciaal is om ons leven te leiden.

Kortom, vergeten is een bijzonder rijk thema met positieve en negatieve, morele, psychologische, emotionele en sociale componenten. Het staat centraal in wie we zijn, hoe we gezien (willen) worden en hoe we anderen zien. We kijken opnieuw naar sterke films.

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie: Verkadefabriek
Woensdag-avond, 19.30 - 22.15 uur. Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Handouts

Handouts komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.

Weekschema 2019

1. 11 september 2019. Wat een herinnering kan aanrichten.

Film: 45 Years, r. Andrew Haigh, 2015 (genre: Drama, Romantiek, 91 min.)

Wie onderhoudt er geen zoete herinneringen aan zijn jonge jaren? Soms drijven ze je tot melancholie, soms tot actie. Wat kan dat met je leven doen? Of is een herinnering gewoon neutraal, gewoon een onderdeel van wie je bent?

De plot van 45 Years
Een getrouwd stel, op het punt hun huwelijksdag te vieren, krijgt een schokkerend bericht dat voorgoed hun levens lijkt te veranderen.

Met: Charlotte Rampling, Tom Courtenay, Geraldine James.

2. 25 september 2019. De ander niet willen zien

Film: Sweet country, r. Warwick Thornton, 2017 (genre: historisch, misdaad, drama, 113 min.)

Wat is rechtvaardigheid als het handelen van mensen wordt ingegeven door een traditioneel, onrechtvaardig rassensysteem?

De plot van Sweet country
Australische western aan de grens van het Noordelijk Territorium in de 1920-er jaren. Een oude Aboriginal knecht schiet uit zelfverdediging een witte man dood en vlucht met zijn vrouw, terwijl een groep achtervolgers zich verzameld om jacht op hem te maken.

Met: Hamilton Morris, Natassia Gorey Furber, Bryan Brown, Matt Day, Tremayne Doolan.

3. 9 oktober 2019. Poëtisch vergeten.

Film: De spiegel, r. Andrei Tarkovsky, 1975 (genre: biografisch, drama, 108 min.)

Het herinneren waar deze film uit bestaat, verloopt zoals dat nu eenmaal gaat, door associaties gedreven en van de hak op de tak, zonder verhaal. De Spiegel is ook autobiografisch, maar dat mag de schoonheid niet drukken.

De plot van De spiegel
Aleksej herinnert zich zijn verleden, zijn gelukkige jeugd op het platteland, met zijn moeder, zijn gesprekken met zijn ex-vrouw. Beide vrouwen lopen in zijn herinnering in elkaar over. De beelden worden geflankeerd met droombeelden en met historische beelden van oorlogshandelingen. Op de achtergrond horen we in een voice-over prachtige, zware gedichten van Arseny Tarkovsky, vader van de regisseur (die hem drie jaar overleefde).

Met: Margarita Terekhova, Filipp Yankovskiy, Ignat Daniltsev.

4. 23 oktober 2019. Iets herinneren waar je niet bij was.

Film: Foxtrot, r. Samuel Maoz, 2017 (genre: Drama, 108 min.)

In drie delen, met heel eigen stijl, wordt het verhaal verteld, vanuit drie perspectieven.

De plot van Foxtrot
Een familie moet de feiten onder ogen zien als er iets verschrikkelijk verkeerd gaat op de verlaten grenspost waar hun zoon zijn militaire dienst vervult.

Met: Lior Ashkenazi, Sarah Adler, Yonaton Shiray.

5. 6 november 2019. En wat vindt de vergetene ervan?

Film: A Ghost Story, r. David Lowery, 2017 (genre: drama, fantasie, romantisch, 92 min.)

De meeste films over geesten en spoken zijn horror-films waarin ze mensen terroriseren, erg flauw eigenlijk. In A Ghost Story zien we de andere kant van het verhaal: wat vindt de geest er zelf van, of beter: wat is er zo tragisch aan sterven en door de overlevenden vergeten te worden? De film verrast ons met een over het hoofd gezien aspect van het vergeten.

De plot van A Ghost Story
Erfenis, liefde en verlies, en de enormiteit van het bestaan. Een recentelijk overledene keert terug naar zijn woning in de buitenwijken in een poging om weer contact met zijn berooide vrouw te krijgen.

Met: Casey Affleck, Rooney Mara, McColm Cephas Jr.

6. 20 november 2019. Globaal scepticisme.

Film: The Man Without a Past, r. Aki Kaurismäki, 2002 (genre: drama, romance, humor, 97 min.)

Een zwaar thema, iemand die door amnesie zijn eigen subjectieve geschiedenis volledig ontvallen is. Wat moet je dan? Zelfs nadat bureaucratische hobbels (waar hedendaagse vluchtelingen bijvoorbeeld mee te maken hebben) min of meer genomen zijn, resteert een man die nieuwe gevoelens moet maken. Van een normale inbedding in de eigen psychologie, en in de omgang met anderen kan natuurlijk geen sprake zijn. Kaurismäki filmt dit gegeven op een wonderlijke, abstracte en ondersentimentele manier, maar met humor.

De plot van The Man Without a Past
Dit is het tweede deel van Aki Kaurismäki's "Finland" trilogie. De film volgt een man die in Helsinki aankomt en door een zware mishandeling volledig vergeet wie hij is. Als man zonder een verleden probeert hij een nieuw leven op te bouwen, maar dat valt niet mee zonder voorgeschiedenis. Langzaam maar zeker lukt het hem er iets van te maken.

Met: Markku Peltola, Kati Outinen, Annikki Tähti.

7. 4 december 2019. Wat je niet ziet moet je gewoon vergeten, toch?

Film: The Guilty (Den skyldige), r. Gustav Möller, 2018 (genre: misdaad, drama, thriller, 85 min.)

Als je iets niet ziet, omdat je er nu eenmaal niet bij bent, betekent dat nog niet dat je het daarom ook vanzelf moet vergeten. Maar om dat te verhinderen, moet je het wel eerst achterhalen. Dat is wat detectives doen. In deze film volgen we de reconstructie van een misdaad terwijl die achter een telefoon plaatsvindt.

De plot van The Guilty (Den skyldige)
Alarmcentrale medewerker Asger Holm beantwoordt een noodoproep van een ontvoerde vrouw, die plots wegvalt. Hij begint de zoektocht naar de vrouw en haar ontvoerder, met als enige hulpmiddel de telefoon. Al snel dringt het tot hem door dat de misdaad veel groter is dan hij in eerste instantie dacht.

Met: Jakob Cedergren, Jessica Dinnage, Omar Shargawi.

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen