dr. Rob van Gerwen
Consilium Philosophicum
Utrecht

Horizon en Begrenzing. Filosofie en film 3.

HOVO Utrecht
Universiteit Utrecht
Maart-april 2022

HOVO logo Utrecht

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van ongeveer een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna 45 minuten lunchpauze en dan bekijken we een film, waarna nog 15 minuten resteert voor de nabespreking.

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film, en over filosofie. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Maar films zijn ook een kunst. Dat wil onder meer zeggen dat ze ook de middelen die de crew ter beschikking staan zullen uitproberen. Het heeft altijd zin om je af te vragen of een film artistieke kwaliteit heeft. Films gaan niet alleen over een onderwerp; ze onderzoeken ook de manieren waarop dat onderwerp het beste in beeld (en geluid) gebracht kan worden. Je zou kunnen zeggen dat kunstwerken representatiemiddelen onderzoeken, en dat geldt ook voor films.
Films, en foto's ook—het zijn eigenlijk fenomenologische analyses van onderwerpen: pogingen om de subjectieve dimensie van gebeurtenissen over te brengen.

Films en filosofie

Er bestaan minstens drie typen films waarmee je filosofie aan de orde kunt stellen:
» Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de effecten van een falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). In geen van deze films draait het primair om het subjectieve perspectief van de personages — deze films willen vooral een filosofisch coherent verhaal vertellen, waar de kijker zich het hoofd over kan breken.
» Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films gaat het om de typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en om de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren iets filosofisch over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie. Dit soort films staat centraal in alle Film en filosofie-reeksen, maar soms zullen we het ook over een filosofische film hebben.
» Films die ons tonen wat het is om een bepaalde persoon met bepaalde eigenschappen te zijn en in de voorkomende gevallen bepaalde dingen waarschijnlijk of noodzakelijk te doen (zoals Aristoteles dat noemt in zijn Poëtica). Niet alleen vertellen die films zulke verhalen, ze brengen ook de psychologie over van wat het inhoudt om die persoon te zijn.

Wie het over film heeft, moet het over waarneming hebben. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen dankzij de technologische middelen van de camera en de microfoon. Die middelen reproduceren evenwel de wereld die zich voor de camera afspeelt, de werkelijkheid van het acteren. Hoe komen we dan bij de wereld van de fictie? Dit soort vragen loopt als een rode draad door deze cursussen.

Begrenzing en horizon

Het thema voor deze cursus is "begrensd". Zonder begrenzing geen betekenis. Zo is de horizon niet alleen de uiterste grens van het blikveld, maar figuurlijk ervaart eenieder de werkelijkheid ook vanuit zijn eigen horizon, en kunnen we communicatie begrijpen als een samenkomen van de horizonten van mensen (Gadamer). Onze kennis van de werkelijkheid is sowieso begrensd (Kant). Verschillende vragen lopen als een rode draad door deze reeks.

...Het belang van een horizon loopt als een rode draad door deze cursus...

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel een boek waarin hij een ethiek voorstelt over ons alledaagse morele denken en voelen, die niet over morele principes gaat, maar over de waarneembare (met andere woorden, de esthetische) aspecten van menselijke interactie.
In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie n.n.b.
Deze data: 15, 22, 29 maart, 5, 12 en 19 april 2022.
Dinsdagen van 14.00 – 17.00 uur (incl. koffiepauze). Kijk voor details in onderstaand weekschema.

Weekschema 2022

1. 15 maart 2022.

Film: Locke, r. Steven Knight, 2013 (genre: psychologisch, 85 min.)

In een begrensde ruimte kan men toch gedwongen worden vele praktijken ineen op orde te houden: een paniekerige vrouw die aan het bevallen is; een paniekerige echtgenote die haar vreemdgaande man niet meer wil; een zoontje dat wil dat pappa weer thuiskomt; een werkgever die het niet kan velen dat zijn belangrijkste medewerker net vandaag uit rijden gaat.
Het lijkt wel alsof die ene begrensde ruimte die daar voortdendert over de snelweg explodeert, maar letterlijk zien we alleen een man over de weg rijden.

De plot van Locke
Onderweg naar een ex-scharrel om het goede te doen en haar bij te staan bij de geboorte van hun kind, moet Locke een belangrijke klus organiseren, die eigenlijk niet zonder hem uitgevoerd kan worden, en moet hij zijn vrouw uitleggen waar hij naar op weg is, en zijn kind, dat hij morgen gewoon weer gezellig thuis komt eten.

Steven Knight: Locke

Locke, 2013.

Tom Hardy.

Met: Tom Hardy, Olivia Colman, Ruth Wilson, Andrew Scott.

2. 22 maart 2022. Een horizon binnen de horizon van je leven?

Film: Die Wand, Julian Roman Pölsner, 2012 (genre: Psychologisch, absurd, 108 min.)

Wat vormt eigenlijk de horizon van onze levens? Wat, als er een kunstmatige horizon binnen die horizon geplaatst wordt—een doorzichtige wand waar je niet doorheen kunt? Hoe reageer je daarop?

De plot van Die Wand
Een vrouw op vakantie met haar hond op het platteland, ontdekt dat ze omringd is door een doorzichtige maar niet te penetreren glazen wand. Ze ziet leven aan de andere kant, maar kan er niet mee communiceren.

Julian Roman Pölsner: Die Wand

Die Wand, 2012.

Martina Gedeck.

Met: Martina Gedeck, Karlheinz Hackl, Ulrike Beimpold

3. 29 maart 2022. Wat ligt er eigenlijk in het Westen?

Film: Meek's Cutoff, r. Kelly Reichardt, 2010 (genre: historische "western", 104 min.)

Voorbij de grenzen van de beschaving op zoek gaan naar nieuwe leefomstandigheden. Voorbij de romantische verhalen die we daar standaard over horen.

De plot van Meek's Cutoff
In 1945, aan het begin van de Oregon trektocht, trekken drie families onder leiding van Stephen Meek over het Cascade gebergte. Meeks zegt een binnendoor weg te kennen, maar van lieverlee loopt de expeditie helemaal vast in de droogte van de woestijn dan wel tussen de rotsen. Moeten ze zich dan door een indiaan de weg laten wijzen—in die dagen een aartsvijand?

Reichardt: Meek's Cutoff

Meek's Cutoff, 2013.

Met: Michelle Williams, Bruce Greenwood, Paul Dano

4. 5 april 2022. Een kaal verhaal

Film: Three Monkeys, Nuri Bilge Ceylan, 2008 (genre: Psychologisch, 109 min.)

Een familie loopt vast.

De plot van Three Monkeys
Zien, horen en zwijgen speelt voor alle personages de centrale rol. Servet, een politicus die net voor de verkiezingen staat, rijdt zelf iemand aan. Hij vraagt zijn chauffeur, Eyüp (Yavuz Bingöl), om voor hem in het gevang te gaan en die doet dat, uit loyaliteit en voor het geld. Als hij uit de gevangenis komt, is alles anders.

Nuri Bilge Ceylan: Three Monkeys

Three Monkeys, 2008.

Yavuz Bingöl, Hatice Aslan.

Met: Yavuz Bingöl, Hatice Aslan, Ercan Kesal.

5. 12 april 2022 Ondertussen in China ....

Film: Black Coal, Thin Ice, Yi'nan Diao, 2014 (genre: Psychologisch, crime, 106 min.)

``We begrijpen Chinese gebaren net zomin als Chinese zinnen.'' Wittgenstein, Zettel, 39:219.
Dit misdaad- en liefdesverhaal wordt verteld op een wijze die wij niet geheel gewoon zijn.

De plot van Black Coal, Thin Ice
Op allerlei plaatsen duiken lichaamsdelen op tussen de kolen. De politie gaat op zoek naar de moordenaar; het onderzoek loopt mis. Later ontdekt, een van de agenten, inmiddels buiten dienst, dat het moorden nog steeds doorgaat. Hij ontdekt een verband met de vrouw van de stomerij.

Yi'nan Diao: Black Coal, Thin Ice

Black Coal, Thin Ice, 2014.

Fan Liao, Lun Mei Gwei.

Met: Fan Liao, Lun Mei Gwei, Xuebing Wang

6. 19 april 2022. Hoe liefde met de grens van de dood omgaat

Film: Amour, Michael Haneke, 2012 (genre: psychologisch, 127 min.)

Welk respect wordt door liefde opgewekt? Hoe verhoudt dat zich tot dementie, tot de dood?

De plot van Amour
Georges en Anne zijn gecultiveerde, gepensioneerde muziekleraren. Hun dochter, ook een musicus, leeft met haar familie in Engeland. Wanneer Anne een attack krijgt, worden de relaties zwaar op de proef gesteld.

Michael Haneke: Amour

Amour, 1999.

Jean-Louis Trintignant, Emmanuelle Riva.

Met: Jean-Louis Trintignant, Emmanuelle Riva, Isabelle Huppert.

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen