Feit en Fictie in Film. Filosofie en film 5.

HOVO Utrecht
Universiteit Utrecht
Maart-april 2024

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van ongeveer een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna een koffiepauze en dan bekijken we een film, waarna nog 15 minuten resteert voor de nabespreking.

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film. En over filosofie, want hoe we mensen weergeven vertelt ons iets over hoe over mensen en hun omstandigheden denken—over de concepten die we hierbij gebruiken.. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Maar films zijn ook een kunst. Dat wil onder meer zeggen dat ze ook de middelen die de crew ter beschikking staan zullen uitproberen. Het heeft altijd zin om je af te vragen of een film artistieke kwaliteit heeft en om je af te vragen wat hiervoor de criteria zijn—bij films. Films gaan niet alleen ergens over; ze onderzoeken ook de manieren waarop dat onderwerp het beste in beeld (en geluid) gebracht kan worden. Ik zou willen zeggen dat kunstwerken representatiemiddelen onderzoeken, en dit geldt ook voor films.
Films zijn eigenlijk, net als foto's, een soort fenomenologische analyses van onderwerpen: pogingen om de subjectieve dimensie van gebeurtenissen over te brengen. En net als foto’s kunnen ze dit verkeerd doen.

Films en filosofie

Er bestaan minstens drie typen films waarmee je filosofie aan de orde kunt stellen:
» Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de effecten van een falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). In geen van deze films draait het primair om het subjectieve perspectief van de personages — deze films willen vooral een filosofisch coherent verhaal vertellen, waar de kijker zich het hoofd over kan breken.
» Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films gaat het om de typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en om de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren iets filosofisch over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie. Dit soort films staat centraal in alle Film en filosofie-reeksen, maar soms zullen we het ook over een filosofische film hebben.
» Films die ons tonen wat het is om een bepaalde persoon met bepaalde eigenschappen te zijn en in de voorkomende gevallen bepaalde dingen waarschijnlijk of noodzakelijk te doen (zoals Aristoteles dat noemt in zijn Poëtica). Niet alleen vertellen die films zulke verhalen, ze brengen ook de psychologie over van wat het inhoudt om die persoon te zijn.

Wie het over film heeft, moet het over waarneming hebben. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen dankzij de technologische middelen van de camera en de microfoon. Die middelen reproduceren evenwel de wereld die zich voor de camera afspeelt, de werkelijkheid van het acteren. Hoe komen we dan bij de wereld van de fictie? Dit soort vragen loopt als een rode draad door deze cursussen.

Inhoud

De meeste bioscoopfilms zijn ficties, geen documentaires. Documentaires gaan over de werkelijkheid, ficties gaan over verzonnen werkelijkheden. Maar helemaal verzonnen zijn ficties ook weer niet, want dan zouden ze niet meer relevant voor het publiek zijn: je moet je er wel toe kunnen verhouden. Omgekeerd zijn documentaires ook gemaakt en hebben ze dus een verhaal, wat ze een fictief aspect bezorgt.

In deze cursus bezien we de fictieve en de werkelijkheidsaspecten van de gekozen films. Hoe werken fictiefilms op ons in, en hoe documentaires? Over welke werkelijkheden gaan onze films, bijvoorbeeld als ze over de toekomst gaan?

En dan is er de werkelijkheid van de film zelf: we zien personages, maar in de studio neemt de camera acteurs op. Wat is werkelijk in dit geval? Zien we de personages werkelijk, of zien we acteurs in de studio? Welke invloed heeft de camera, en het personeel eromheen, op de werkelijkheid die ze filmt? Maakt dat niet ook documentaires tot een soort ficties?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

De colleges vinden plaats op dinsdag van 13:00-16:00 uur, Instituto Cervantes, Domplein 3 Utrecht, van 12 maart 2024 tot en met 16 april 2024
Kijkt u voor details in onderstaand weekschema. [Let op: Het tijdstip stond hier eerst anders, het moet zijn: 13:00-16:00 uur, dus nu klopt het]

Literatuur

Rob van Gerwen, Feit en fictie in film, 2024 (in productie). Te koop op de bijeenkomsten.

Weekschema 2024

1. 12 maart 2024.
Jihadisme.

Film: Timbuktu, r. Abderrahmane Sissako, 2014 (genre: actueel, drama actualiteit, 97 min.)

Hoe nemen jihadisten eigenlijk een dorp in? Hoe komen ze weg met hun absurde regels?

De plot van Timbuktu
Een runderherder woont rustig met zijn familie in de duinen van Timbuktu, vrij van de jihadisten die hun leven willen bepalen, tot het mis gaat.

Met: Ibrahim Ahmed, Abel Jafri, Toulou Kiki.

2. 19 maart 2024.
Bureaucratie.

Film: I, Daniel Blake, r. Ken Loach, 2016 (genre: fictie / documentaire, politieke actualiteit, 100 min.)

Sociaal-realistisch drama: Kafka in uitkeringsland. Vraagje: is een tearjerker per definitie verdacht? Waarom gaat het niet om wie men is (realisme), maar om of de regels passen (nominalisme)?

De plot van I, Daniel Blake
Na een hartaanval mag een meubelmaker van zijn arts niet meer werken, maar om een uitkering te krijgen zal hij wel moeten. Maar hoe krijgt hij zo een baan? En als hij niet serieus soliciteert, hoe krijgt hij dan een uitkering? Een ellendig gevecht van een lieve toegewijde man met regeltjes en uitwijkmanoeuvres.

Met: Dave Johns, Hayley Squires, Sharon Percy.

3. 26 maart 2024.
Een crisis kabbelt voort.

Film: Uzak (Afstandelijk), r. Nuri Bilge Ceylan, 2002 (genre: Drama, 110 min.)

Ingetogen verteld, waarom zouden gebeurtenissen zo spannend zijn als Hollywood films het ons suggeren? In het echt is het leven veel mooier.

De plot van Uzak
Nadat zijn vrouw hem verlaten heeft, komt een reclame fotograaf in een existentiële crisis. En zijn neef komt bij hem op bezoek, op zoek naar een baan (maar hij zoekt niet bijster hard).

Met: Muzaffer Özdemir, Emin Toprak, Zuhal Gencer.

4. 2 april 2024. Hoe voelt arm; en hoe voel je het samen?

Film: Gluckauf, r. Remy van Heugten, 2015 (genre: misdaad, drama, 98 min.)

Dit is duidelijk fictie, maar het gaat wel over de armoede in Limburg na de mijnsluitingen. Gluckauf is wat de mijnwerkers elkaar toewensten als ze afdaalden in de schachten: geluk met het boven komen. Een werkeloze man scharrelt, maakt schuld die hij niet kan afbetalen, wordt een voetveeg. Zijn zoon heeft grotere plannen.

De plot van Gluckauf
Limburg, een werkeloze ex-mijnwerker heeft een schuld bij een locale crimineel. Zijn relatie met zijn zoon komt onder druk als de zoon de crimineel aanbiedt de schuld van zijn vader af te gaan betalen.

Met: Johan Leysen, Ali Ben Horsting, Vincent van der Valk.

5. 9 april 2024.
Improvisatie als authentieke feitelijkheid.

Film: Smoke, r. Wayne Wang en Paul Auster, 1995 (genre: komedie, drama, 112 min.)

Edgar Allan Poe schreef met Descent into the Maelstrom een raamvertelling: je leest het raam als het ware, en in dat raam wordt je een personage aan wie een verhaal verteld wordt. Paul Auster schrijft dit soort verhalen. De film Smoke lijkt geheel geïmproviseerd en dat maakt hem erg authentiek. Wat is deze authenticiteit: feit of fictie?

De plot van Smoke
Een sigarettenwinkel is het centrum van een buurtje en de verhalen die daar rond gaan.

Met: Harvey Keitel, William Hurt, Giancarlo Esposito.

6. 16 april 2024.
Fictie als algemenisering.

Film: The Return, r. Andrey Zvyagintsev, 2003 (genre: Drama, psychologisch, 105 min.)

Wat is de betekenis van een fictie over twee zoons? Gaat zo'n film over twee individuen, of worden die personages op een of andere manier door de fictie geuniversaliseerd tot een type? Is dat het belang van fictie of is het louter vermaak?

De plot van The Return
In Rusland ervaren twee jongens tegengestelde gevoelens wanneer hun vader—die ze alleen van een enkele foto kennen—terug keert.

Met: Vladimir Garin, Ivan Dobronravov, Konstantin Lavronenko.

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen