Horizon (Begrenzing). Film en filosofie 3.

HOVO Nijmegen
Radboud Universiteit
September — december 2015

Het aanbod op deze pagina stamt uit het verleden. Voor actueel aanbod zie rechts op de menu's onder Overig aanbod.

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film, en over filosofie. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Nu met discussieforum

Op Facebook heb ik een discussie-forum ingesteld voor deelnemers, om films verder na te bespreken. Omdat dit forum besloten is, dus alleen voor deelnemers, zal ik eigenhandig iedereen op de site moeten abonneren. Wie wil meedoen, moet wel zelf een Facebook account hebben. Dat kun je vrij gemakkelijk aanvragen, maar ik begrijp het wel als u daar geen trek in heeft. Mocht dit voor velen een beletsel zijn, dan zal ik een volgende keer naar andere forum-software omzien.

Wat u moet doen om deel te nemen aan dit discussieforum.
Om deel te nemen aan het discussieforum moet u
1. een Facebook-pagina openen en
2. mij een mailtje sturen vanaf het mail-adres dat u aan uw FaceBook-pagina hebt gekoppeld.
3. U ontvangt dan van mij een uitnodiging op dat adres met een link waarmee u uw deelname kunt bevestigen.

Als u aarzelt om aan FaceBook te beginnen, begrijp ik dat volkomen. Voor wie aarzelt omdat u vreest dat u uw privacy te grabbel gooit, heb ik een kleine Facebook handleiding geschreven waarmee u uw privacy-instellingen zo kunt instellen, dat niemand uw pagina ziet, noch er iets op kan "posten". Sowieso is de groep van deze cursus volstrekt besloten en alleen toegankelijk voor de deelnemers die eraan meedoen.

Inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding over de relevante filosofische kwesties; dan bekijken we een film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst (of naar de FaceBook-site van de cursus).

Films en filosofie

Als het gaat om de combinatie van films en filosofie bestaan er minstens twee typen films:
1. Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de beleving van falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). We gaan niet naar dit soort films kijken (vandaar dat ik de titels doorgestreept heb), omdat ze doorgaans weinig meer zijn dan illustraties van filosofische thema's. Wat vanuit mijn benadering evenmin voor deze films pleit is dat ze zich geen van alle primair om het subjectieve perspectief van de personages bekommeren, maar vooral een coherent verhaal (willen) vertellen, waar de kijker zich dan het hoofd over kan breken. (Voor de duidelijkheid: daar is niets mis mee; het past alleen niet in de benadering die ik voor deze cursus heb gekozen.)
2. Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films kijken we naar typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren daar iets filosofisch van over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie.

Het thema dat we dit keer gekozen hebben zal ons toch vaak dichter bij het verhaal van de films brengen, dan bij de experimentele kanten van de films.

Begrenzing en horizon

Het thema voor deze cursus is "begrensd". Zonder begrenzing geen betekenis. Zo is de horizon niet alleen de uiterste grens van het blikveld, maar figuurlijk ervaart eenieder de werkelijkheid ook vanuit zijn eigen horizon, en kunnen we communicatie begrijpen als een samenkomen van de horizonten van mensen (Gadamer). Onze kennis van de werkelijkheid is sowieso begrensd (Kant). Verschillende vragen lopen als een rode draad door deze reeks.

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie: Gymnasion, Heyendaalseweg 141, zaal GN5, eerste verdieping.
Woensdag, 10.30 -13.30 uur. Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Handouts

Handouts komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.

Weekschema 2015-16

1. 23 september 2015.

Film: Locke, r. Steven Knight, 2013 (genre: psychologisch, 85 min.)

In een begrensde ruimte kan men toch gedwongen worden vele praktijken ineen op orde te houden: een paniekerige vrouw die aan het bevallen is; een paniekerige echtgenote die haar vreemdgaande man niet meer wil; een zoontje dat wil dat pappa weer thuiskomt; een werkgever die het niet kan velen dat zijn belangrijkste medewerker net vandaag uit rijden gaat.
Het lijkt wel alsof die ene begrensde ruimte die daar voortdendert over de snelweg explodeert, maar letterlijk zien we alleen een man over de weg rijden.

De plot van Locke
Onderweg naar een ex-scharrel om het goede te doen en haar bij te staan bij de geboorte van hun kind, moet Locke een belangrijke klus organiseren, die eigenlijk niet zonder hem uitgevoerd kan worden, en moet hij zijn vrouw uitleggen waar hij naar op weg is, en zijn kind, dat hij morgen gewoon weer gezellig thuis komt eten.

Met: Tom Hardy, Olivia Colman, Ruth Wilson, Andrew Scott.

2. 30 september 2015. Een horizon binnen de horizon van je leven?

Film: Die Wand, Julian Roman Pölsner, 2012 (genre: Psychologisch, absurd, 108 min.)

Wat vormt eigenlijk de horizon van onze levens? Wat, als er een kunstmatige horizon binnen die horizon geplaatst wordt—een doorzichtige wand waar je niet doorheen kunt? Hoe reageer je daarop?

De plot van Die Wand
Een vrouw op vakantie met haar hond op het platteland, ontdekt dat ze omringd is door een doorzichtige maar niet te penetreren glazen wand. Ze ziet leven aan de andere kant, maar kan er niet mee communiceren.

Met: Martina Gedeck, Karlheinz Hackl, Ulrike Beimpold

3. 7 oktober 2015. Wat ligt er eigenlijk in het Westen?

Film: Meek's Cutoff, r. Kelly Reichardt, 2010 (genre: historische "western", 104 min.)

Voorbij de grenzen van de beschaving op zoek gaan naar nieuwe leefomstandigheden. Voorbij de romantische verhalen die we daar standaard over horen.

De plot van Meek's Cutoff
In 1945, aan het begin van de Oregon trektocht, trekken drie families onder leiding van Stephen Meek over het Cascade gebergte. Meeks zegt een binnendoor weg te kennen, maar van lieverlee loopt de expeditie helemaal vast in de droogte van de woestijn dan wel tussen de rotsen. Moeten ze zich dan door een indiaan de weg laten wijzen—in die dagen een aartsvijand?

Met: Michelle Williams, Bruce Greenwood, Paul Dano

4. 14 oktober 2015. Een kaal verhaal

Film: Three Monkeys, Nuri Bilge Ceylan, 2008 (genre: Psychologisch, 109 min.)

Een familie loopt vast.

De plot van Three Monkeys
Zien, horen en zwijgen speelt voor alle personages de centrale rol. Servet, een politicus die net voor de verkiezingen staat, rijdt zelf iemand aan. Hij vraagt zijn chauffeur, Eyüp (Yavuz Bingöl), om voor hem in het gevang te gaan en die doet dat, uit loyaliteit en voor het geld. Als hij uit de gevangenis komt, is alles anders.

Met: Yavuz Bingöl, Hatice Aslan, Ercan Kesal.

5. 21 oktober 2015. Ondertussen in China ....

Film: Black Coal, Thin Ice, Yi'nan Diao, 2014 (genre: Psychologisch, crime, 106 min.)

``We begrijpen Chinese gebaren net zomin als Chinese zinnen.'' Wittgenstein, Zettel, 39:219.
Dit misdaad- en liefdesverhaal wordt verteld op een wijze die wij niet geheel gewoon zijn.

De plot van Black Coal, Thin Ice
Op allerlei plaatsen duiken lichaamsdelen op tussen de kolen. De politie gaat op zoek naar de moordenaar; het onderzoek loopt mis. Later ontdekt, een van de agenten, inmiddels buiten dienst, dat het moorden nog steeds doorgaat. Hij ontdekt een verband met de vrouw van de stomerij.

Met: Fan Liao, Lun Mei Gwei, Xuebing Wang

28 oktober 2015. Geen bijeenkomst, vanwege herfstvakantie.

6. 4 november 2015. Wiens horizon: die van de vader of die van de zoon?

Film: Starred Up, r. David Mackenzie, 2013 (genre: vader-zoon drama, 106 min.)

Wie begrenst wie—de ouder het kind? Binnen de horizon van de gevangenis is die vraag des te pregnanter.

De plot van Starred Up
De sociaal niet te handhaven, brutale negentienjarige Eric Love wordt vanwege zijn agressiviteit overgebracht van een jeugdgevangenis naar een volwassenen gevangenis. Bij aankomst nodigt therapeut Oliver Baumer hem uit aan een groepstherapie mee te doen. Eric ontmoet zijn gemiste vader Neville Love—in het gevang de beul van de "top dog" Dennis Spencer. Neville probeert controle over Eric te krijgen en beïnvloedt zo diens therapie. Ondertussen wordt de therapeut met de nodige scepsis bejegend door de directeur van de gevangenis.

Met: Jack O'Connell, Ben Mendelsohn, Rupert Friend.

7. 11 november 2015. Binnen de grenzen van een appartement kan er veel betekenis krijgen

Film: Carnage, Roman Polanski, 2011 (genre: psychologisch, 80 min.)

De plot van Carnage
De zoontjes van twee stellen hebben op school ruzie gemaakt. Het ene stel ouders bezoekt het andere om dit even uit te praten. Maar menselijke relaties blijken flinterdun te kunnen zijn. En naar huis gaan doe je niet zo gemakkelijk.

Met: Jodie Foster, Kate Winslet, Christoph Waltz, John C. Reilly.

8. 18 november 2015. Hoe liefde met de grens van de dood omgaat

Film: Amour, Michael Haneke, 2012 (genre: psychologisch, 127 min.)

Welk respect wordt door liefde opgewekt? Hoe verhoudt dat zich tot dementie, tot de dood?

De plot van Amour
Georges en Anne zijn gecultiveerde, gepensioneerde muziekleraren. Hun dochter, ook een musicus, leeft met haar familie in Engeland. Wanneer Anne een attack krijgt, worden de relaties zwaar op de proef gesteld.

Met: Jean-Louis Trintignant, Emmanuelle Riva, Isabelle Huppert.

9 . 25 november 2015. Jezus lijden als kunstwerk?

Film: Erbarme dich, r. Ramón Gieling, 2015 (genre: religie, 98 min.)

Maakt de Matthäeus Passion het lijden van Jezus tot een spektakel of stelt Bach ons juist in staat ermee mee te leven? Religies als horizons. Herinnering als horizon. De grens tussen werkelijkheid en kunst.

De plot van Erbarme dich
Het onderwerp van deze film is het lijden van Jezus in Bachs Matthäeus Passion, en met name het Erbarme dich daarin. Daklozenkoor "De Straatklinkers" volgt de repetities van het Bach Choir en het Orchestra of the Netherlands, o.l.v. Pieter-Jan Leusink.

Met: Peter Sellars, Anna Enquist, Emio Greco, Pieter Jan Leusink

10. 2 december 2015. Drie levens, één werkelijkheid, één film.

Film: 21 grams, r. Alejandro González Iñárritu, 2012 (genre: Crime, Drama, Thriller, 124 min.)

Hoe vertelt men eigenlijk een verhaal waarin de horizons van drie levens elkaar schampen? Doe je dat chronologisch, en wie volg je dan? Een filmverhaal wordt doorgaans lineair verteld, waarbij de lijn die van de voortgaande tijd is, en de informatie die de kijker krijgt, gek genoeg, min of meer transparant is. De verhalen worden netjes uit elkaar gehouden, zodat we niet zelf hoeven te reconstrueren wat er gebeurt.
In 21 Grams gaat dit anders, en dat zit de kijk-ervaring maar een beetje in de weg, maar respecteert hoe dan ook onze intelligentie. Hoe snel weten we niet wat we zien—terwijl later blijkt dat de dingen toch genuanceerder waren?

De plot van 21 grams
Een verschrikkelijk ongeluk brengt een kritiek zieke wiskundige, een rouwende moeder en een herboren ex-crimineel bij elkaar. Een verschrikkelijk ongeluk brengt een kritiek zieke wiskundige, een rouwende moeder en een herboren ex-crimineel bij elkaar.

Met: Sean Penn, Benicio Del Toro, Naomi Watts.

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen