dr. Rob van Gerwen
Consilium Philosophicum
Utrecht

Eye Openers. Filosofie en film 2.

HOVO Utrecht
Universiteit Utrecht
September-november 2021

HOVO logo Utrecht

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van ongeveer een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna 15 minuten pauze en dan bekijken we een film, waarna nog 15 minuten resteert voor de nabespreking.

Wat is film? Wat is filosofie? Film, zo zal blijken, is het in beeld brengen van ervaringen van personages. Gaat dat altijd goed? Nee. Is er maar één manier om ervaring in beeld te brengen? Nee. Iedere poging leert ons meer over film, en over filosofie. We zullen naar sterke films kijken, dus het kijkplezier zal niet gering zijn. Van deelnemers wordt niets meer verwacht dan een open geest en een goed gemoed, de rest wordt geleverd.

Maar films zijn ook een kunst. Dat wil onder meer zeggen dat ze ook de middelen die de crew ter beschikking staan zullen uitproberen. Het heeft altijd zin om je af te vragen of een film artistieke kwaliteit heeft. Films gaan niet alleen over een onderwerp; ze onderzoeken ook de manieren waarop dat onderwerp het beste in beeld (en geluid) gebracht kan worden. Je zou kunnen zeggen dat kunstwerken representatiemiddelen onderzoeken, en dat geldt ook voor films.
Films, en foto's ook—het zijn eigenlijk fenomenologische analyses van onderwerpen: pogingen om de subjectieve dimensie van gebeurtenissen over te brengen.

Films en filosofie

Er bestaan minstens drie typen films waarmee je filosofie aan de orde kunt stellen:
» Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de effecten van een falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). In geen van deze films draait het primair om het subjectieve perspectief van de personages — deze films willen vooral een filosofisch coherent verhaal vertellen, waar de kijker zich het hoofd over kan breken.
» Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films kijken we naar typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en naar de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren daardoor iets filosofisch over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie. Dit soort films staat centraal in alle Film en filosofie-reeksen, maar op een keer zullen we het ook over filosofische films hebben.
» Films die ons tonen wat het is om een bepaalde persoon met bepaalde eigenschappen te zijn en in de voorkomende gevallen bepaalde dingen waarschijnlijk of noodzakelijk te doen (zoals Aristoteles dat noemt in zijn Poëtica). Niet alleen vertellen die films zulke verhalen, ze brengen ook de psychologie over van wat het inhoudt om die persoon te zijn.

Wie het over film heeft, moet het over waarneming hebben. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen dankzij de technologische middelen van de camera en de microfoon. Die middelen reproduceren evenwel de wereld die zich voor de camera afspeelt, de werkelijkheid van het acteren. Hoe komen we dan bij de wereld van de fictie? Dit soort vragen loopt als een rode draad door deze reeks.

...Perspectief vormt de rode draad door deze cursus...

Eye-openers en perspectieven

Het thema dat we dit keer gekozen hebben zal ons toch vaak dichter bij het verhaal van de films brengen, dan bij de experimentele kanten van de films. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen—vanuit een bepaald perspectief. Sommige van de films die we gaan zien vertonen het perspectief van verschillende personages. En soms vloekt het perspectief aan het eind van een film met het perspectief dat de film eerst zorgvuldig bij de kijker heeft opgebouwd.
Een centraal onderwerp voor ieders waarneming is de ander. Hoe zien wij andere mensen — hoe zien zij ons? Hoe belangrijk is het om regelmatig met mensen om te gaan die belangrijk voor jou zijn? Wat is het zelf? Zien we het in de spiegel?
Is alles wat een film overbrengt zichtbaar en hoorbaar? Wat gebeurt er tussen twee beelden in? Welke middelen gebruikt een film om ons een verhaal te vertellen? Het beeld en het geluid van een handeling, inderdaad, maar ook muziek en ellipsen, gaten in het verhaal, standpuntswisselingen (de camera die vanuit de positie van een bepaald personage kijkt), enz. Wat gebeurt er met de kijker wanneer zij een flash-back te zien krijgt? Is een associatie niet ook een soort flash-back? Maar hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten, tweets en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie: n.n.b.
Dinsdagen van 14.00 – 17.00 uur: 21 september, 28 september, 5 oktober, 12 oktober, 19 oktober, 26 oktober. Kijk voor details in onderstaand weekschema.

Handouts

Komen beschikbaar na afloop van iedere bijeenkomst. Vraag docent om inloggegevens.

Weekschema 2021

1. 21 september. Zoveel levens zoveel perspectieven

Film: Code inconnu: Récit incomplet de divers voyages, 2000, Michael Haneke (genre: psychologisch/crime, 113 min.)

Hoe vertel je een verhaal, meerdere verhalen die niets met elkaar te maken hebben, maar elkaar wel ontmoeten? Voor wie vertel je die verhalen? Wat ziet de kijker, wie heeft het beeld waarom gemaakt?

De plot van Code inconnu

Jean, een boerenzoon wil zijn stille vader ontvluchten; hij gaat naar Parijs naar zijn oudere Georges, maar die is als foto-journalist naar Kosovo. Hij gooit een leeg broodzakje in de handen van een bedelares en wordt daarover terecht gesproken door Amadou, een jonge Franco-Afrikaan. De politie komt, arresteert Amadou en deporteert de bedelares. De vriendin van Georges, Anne, is erbij — zij is toevallig ook nog actrice. Deze levens komen in dit ene moment bij elkaar, rond het broodzakje. En zo gaat dat alle dagen: levens die niets met elkaar te maken hebben, kruisen elkaar. Dit keer volgen we ze allemaal.

Haneke: Code inconnu

Code inconnu, 2000 (Michael Haneke).

Juliette Binoche en Ona Lu Yenke.

Met: Juliette Binoche, Ona Lu Yenke, Thierry Neuvic, Josef Bierbichler.

2. 28 september. Na de Apartheid

Film: Disgrace, r. Steve Jacobs, 2008 (genre: psychologisch, 119 min.)

Liefde is mooi, helder, en eenduidig, toch? Waarschijnlijk is dat wel zo. Maar misschien is liefde alleen mooi binnen een cultuur, en daarbuiten niet. Maar wat grenst culturen af? Vanuit de ene cultuur is een liefde mooi, vanuit de andere is ze een schande.
Wat is dat eigenlijk: een schande? Niet iets waar men zich zelf voor schaamt. Anderen doen dat voor je. Maar de anderen dragen die schaamte niet zelf, maar verwijten jou dat jij hem niet voelt. Vanuit wiens perspectief is iets een schande? Een ingewikkeld verhaal naar een roman van J. Coetzee, dat speelt in het Zuid-Afrika van na de afschaffing van de Apartheid. De strijd tussen blank en zwart is nog niet gestreden.

De plot van Disgrace
David Lurie, een professor uit Kaapstad met een amorele levenswandel, heeft een onwaarschijnlijke affaire met een studente. Hij weigert zich te verdedigen nadat hij haar een voldoende heeft gegeven voor een toets die ze niet eens gemaakt heeft. Ontslagen verhuist hij naar de boerderij die zijn dochter Lucy onder erbarmelijke omstandigheden runt. Wanneer ze door lokalen worden overvallen en gemolesteerd, weigert Lucy terug te vechten, maar David laat niet op zich zitten.

Steve Jacobs: Disgrace

Disgrace, 2008.

John Malkovich, Jessica Haines.

Met: John Malkovich, Jessica Haines, Natalie Becker.

3. 5 oktober. Het nu en religieuze perspectieven

Film: Ida, r. Pawel Pawlikowski, 2013 (genre: psychologisch-historisch, 80 min.)

Wat is het voor een gelovig leven te kiezen? Hoever gaan de keuzen en hoe ziet de werkelijkheid van alledag eruit naast die van het geloof?

De plot van Ida
Polen, 1962. Anna staat op het punt haar geloftes voor het klooster af te leggen als ze erachter komt dat ze nog familie heeft. Ze blijkt van Joodse afkomst en eigenlijk Ida te heten. Samen met haar tante Wanda duikt ze in haar verleden.

Pawlikowski: Ida

Ida, 2013.

Agata Trzebuchowska.

Met: Agata Trzebuchowska, Agata Kulesza, Dawid Ogrodnik

4. 12 oktober. Hoe liefde ontwaakt

Film: In the mood for love, Wong Kar Wai, 2000 (genre: psychologisch, 98 min.)


In the mood for love is een Chinese film, en dat ziet en voelt men tot in de kleinste details. Toch heeft regisseur Wai cinematografische ingrepen ontwikkeld die ons minder vreemd aanvoelen. We zien niet alles waarvan we weten dat het er is.

De plot van In the mood for love
Een man en een vrouw komen naast elkaar te wonen in een appartementen-gebouw. Hun respectieve echtgenoten zijn doorlopend van huis. Langzaam maar zeker komen de man en de vrouw erachter dat hun echtgenoten hen met elkaar bedriegen. Tussen de twee achtergeblevenen ontwikkelt zich een bescheiden "dans" van aantrekkingskracht.

Wai: In the mood for love

In the mood for love, 2000.

Maggie Cheung.

Met: Maggie Cheung, Tony Leung Chiu Wai, Ping Lam Siu

Op 19 oktober geen bijeenkomst vanwege herfstvakantie.

5. 26 oktober. Carrière maken in Hollywood.

Film: Barton Fink, r. Joel en Ethan Coen, 1991 (genre: Comedie, Drama, Mysterie, 116 min.)

Genres volgen strakke regels. De Coen broers breken het genre open met een onwaarschijnlijke scriptschrijver, hotel-buurman en studiobazen. Losers en helden wisselen van plaats. Is het serieus, of is het humor?

De plot van Barton Fink
Een bekende scriptschrijver laat zich ertoe verleiden in Hollywood door te gaan breken, maar wordt daar geconfronteerd met de hel van het studio-systeem.

Coen Bros.: Barton Fink

Barton Fink, 1996.

John Turturro, John Goodman.

Met: John Turturro, John Goodman, Judy Davis, Steve Buscemi

6. 2 november. Leugen en werkelijkheid

Film: Jagten, r. Thomas Vinterberg, 2012 (genre: psychologisch, 115 min.)



De plot van Jagten
Een eenzame onderwijzer poogt het toezicht over zijn zoon te krijgen. Zijn leven wordt allengs beter door het vinden van een liefde. Hij krijgt ook goed nieuws van zijn zoon, maar zijn kwetsbare geluk wordt ruw verstoord door een onschuldig leugentje van een van zijn leerlingen.

Vinterberg: Jagten

Jagten, 2012.

Mads Mikkelsen.

Met: Mads Mikkelsen, Thomas Bo Larsen, Annika Wedderkopp

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen