In Plato's grot. Filosofie en film.

HOVO Utrecht
Universiteit Utrecht
Juni-juli 2021

Vooraf

In deze korte zomercursus starten we steeds met een inleiding van een uur over de relevante filosofische kwesties, daarna kijken we naar volledige films: films waarin die kwesties aan de orde komen. We hebben een leuke selectie gemaakt van vijf films waar het thema van de waarneming centraal in staat.
Deze "prequel" leidt hopelijk een reeks van cursussen Filosofie en film in, waarin filosofische thema's gekoppeld werden aan films die vanwege hun artistieke verdienste uitgekozen zijn.

In de cursussen Filosofie en film starten we steeds met een inleiding over de filosofische kwestie waar de film over gaat; dan bekijken we de film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst.

Films en filosofie

Er bestaan minstens drie typen films waarmee je filosofie aan de orde kunt stellen:
» Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de effecten van een falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). In geen van deze films draait het primair om het subjectieve perspectief van de personages — deze films willen vooral een filosofisch coherent verhaal vertellen, waar de kijker zich het hoofd over kan breken.
» Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films gaat het om de typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en om de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren iets filosofisch over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie. Dit soort films staat centraal in alle Film en filosofie-reeksen, maar soms zullen we het ook over een filosofische film hebben.
» Films die ons tonen wat het is om een bepaalde persoon met bepaalde eigenschappen te zijn en in de voorkomende gevallen bepaalde dingen waarschijnlijk of noodzakelijk te doen (zoals Aristoteles dat noemt in zijn Poëtica). Niet alleen vertellen die films zulke verhalen, ze brengen ook de psychologie over van wat het inhoudt om die persoon te zijn.

Wie het over film heeft, moet het over waarneming hebben. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen dankzij de technologische middelen van de camera en de microfoon. Die middelen reproduceren evenwel de wereld die zich voor de camera afspeelt, de werkelijkheid van het acteren. Hoe komen we dan bij de wereld van de fictie? Dit soort vragen loopt als een rode draad door deze cursussen.

De kwesties in deze zomercursus

- Is wat mensen in de zaal zien en horen vergelijkbaar met wat personages in films zien en horen? In de filosofische literatuur over waarneming is sprake van handelingsmogelijkheden (affordances): wie een stoel ziet, ziet iets waar men op kan zitten, iets wat zitten "affords". Men ziet niet zozeer een vorm met kleuren en materialen, danwel een zit-mogelijkheid. De stoel waar men op wil gaan zitten als een zit-mogelijkheid zien, betekent de stoel ernaast als een gemankeerde zit-mogelijkheid zien. (Hoe zien wij dingen waar we niets mee doen?) In de werkelijkheid van alledag behoren mogelijkheden die we niet met ons handelen realiseren tot de kern van wat waarneming is en hoe die ons in contact met de werkelijkheid brengt. Maar kan een film ons wel tonen hoe een personage gemankeerde mogelijkheden ervaart?
- Dit probleem hangt samen met de manier waarop filmkijkers allang weten dat zij zelf niet kunnen ingrijpen in de wereld die de film toont. Hoe werkt dat en welke consequenties heeft dat voor de dingen die we daar zien — drama's, tragedies, vriendschappen, natuurrampen? Zijn wij altijd afzijdige (onschuldige) observanten?
- Een centraal onderwerp voor ieders waarneming is de ander. Hoe zien wij andere mensen — hoe zien anderen ons? Hoe belangrijk is het niet om regelmatig met mensen om te gaan die belangrijk voor jou zijn? Wat is het zelf? Zien we onszelf als een persoon in de spiegel, of louter als een lichaam? Hoe ziet een personage een ander?
- Is alles wat een film overbrengt zichtbaar en hoorbaar? Wat gebeurt er tussen twee beelden in? Welke middelen gebruikt een film om ons een verhaal te vertellen? Het beeld en het geluid van een handeling, inderdaad, maar ook muziek en ellipsen, gaten in het verhaal, standpuntswisselingen (de camera die vanuit de positie van een bepaald personage kijkt, of die juist iets laat zien wat in de fictie door niemand gezien wordt), enz. Wat gebeurt er met de kijker wanneer zij een flash-back te zien krijgt? Is een associatie niet ook een soort flash-back? Maar hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld?

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie: Utrecht, De Uithof: UU-Ruppertgebouw, Leuvenlaan 19-21, Utrecht Science Park.
Dinsdag, 11.00—15.00 uur, 29 juni, 5, 12, 20, en 27 juli. Met een ruime pauze voor een lunch. Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Handouts

Handouts komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.

Weekschema Zomer 2021

1. 29 juni, Ruppertgebouw, Blauw FLASHBACK EN ASSOCIATIE

Film: The Limey, 1999, Steven Soderberg (genre: crime, 89 min)

The Limey handelt over een man op zoek naar de moordenaar van zijn dochter. Wat deze film zo bijzonder maakt is de manier waarop die zoektocht in beeld wordt gebracht. De film biedt weliswaar een chronologisch verhaal met een begin, een midden en een oplossing aan het einde, maar niet alles wat we te zien krijgen is louter dienstbaar aan die narratieve structuur, zoals we dat bij een standaard Hollywood film gewend zijn. Waaraan dan wel?
Wat gebeurt er met de kijker wanneer die een flash-back te zien krijgt? Zijn associaties niet ook een soort flash-back? Hoe brengt een film de associaties van een personage in beeld? Kan dat wel? Hoe maak je een film die de associatieve herinnering van de hoofdpersoon volgt?

De plot van The Limey

Een man, net vrij uit de gevangenis, gaat naar Los Angeles om uit te zoeken wie zijn dochter heeft vermoord. In zijn onderzoek wordt hij geholpen door een andere ex-crimineel. Samen ontdekken ze dat de dochter een relatie had met een platen-producent, die momenteel een affaire met een andere jonge vrouw heeft.

Met: Terence Stamp, Luis Guzmán, Peter Fonda

2. 5 juli (maandag), Ruppertgebouw, 002 HANDELING EN HERINNERING

Film: Memento, 2000, Christopher Nolan (genre: psychologisch drama, 113 min.)

Leonard is zijn geheugen kwijt en kan zich maar heel korte tijd iets herinneren. Om lacunes in zijn beeld van de werkelijkheid op te vullen maakt hij aantekeningen en tattoos op zijn lichaam, op deze manier weet hij later wat hij heeft meegemaakt. Maar kan dat zijn probleem oplossen? Iedere dag weer kijkt hij naar de aantekeningen op zijn lichaam, vraagt zich hoe ze er komen en wat ze betekenen en construeert dan een passende interpretatie.
De regisseur, Nolan, vertelt het verhaal achterstevoren waardoor het probleem ook ons teistert: wat wij zien begrijpen we ook niet en moeten we net als Leonard maar zien te interpreteren met heel weinig middelen.

De plot van Memento

Memento verhaalt over Leonard, een ex-verzekerings detective die geen herinneringen meer kan aanmaken, en op zoek is naar de moordenaar van zijn vrouw. De moord is het laatste wat hij zich herinnert. We zien het verhaal met dezelfde onzekerheid zoals iemand als Leonard die wel moet ervaren en komen langzaam maar zeker terug bij het begin, maar klopt het allemaal wel?

Met: Guy Pearce, Carrie-Anne Moss en Joe Pantoliano.

3. 12 juli (maandag), Ruppertgebouw, Blauw INTIMATIE

Film: L'Argent, 1983, Robert Bresson (genre: psychologisch drama, 82 min.)

Wat moet je in beeld brengen om iets te vertellen? Soms laat men een voice-over het werk doen, maar meestal gebruikt men letterlijke afbeelding. Bresson laat soms juist iets weg waardoor hij de verbeelding activeert. Ik noem dat intimatie. Het maakt de meest belangrijke momenten intiem. Maar hoe werkt het?

De plot van l'Argent

Een vervalst 500 Francs biljet wordt doorgegeven van persoon tot persoon en van winkel tot winkel, tot het in handen komt van een waarlijk onschuldige, Yvon Targe, die het niet als een vervalsing herkent en betrapt wordt bij het uitgeven ervan. Zijn arrestatie heeft verschrikkelijke gevolgen voor zijn leven, en brengt hem tot moorden.

Met: Christian Patey, Sylvie Van den Elsen, Michel Briguet.

4. 20 juli Ruppertgebouw, Rood Dogma '95

Film: Festen, 1998, Thomas Vinterberg. (genre: geen genre, 105 min.)

Dogma '95 was een gelofte van filmische kuisheid, getekend in 1995 door Deense filmmakers Thomas Vinterberg en Lars von Trier. Festen is de eerste film die gemaakt werd volgens de geloftes van Dogma '95. Er zijn inmiddels over de hele wereld al meer dan 100 films volgens Dogme '95 gemaakt. De geloften gaan duidelijk in tegen het kunstmatige karakter van veel (Hollywood) films:
"opnames moeten op locatie gemaakt worden, met locale rekwisieten, geluid moet uit het beeld voortkomen (geen muziek), de camera wordt in de hand gehouden, de film is in kleur, optische effecten zijn verboden. Geen oppervlakkige actie (moorden of wapens), geen genre-conventies, geen persoonlijke smaak van de regisseur."
Wat de pointe is van deze gelofte is het best te begrijpen door te kijken naar het resultaat.

Plot van Festen

Een succesvol zakenman nodigt familie en vrienden uit om zijn 60ste verjaardag groots te vieren. Iedereen mag de man en respecteert hem, of toch niet? De oudste zoon wordt gevraagd een toespraak te houden naar aanleiding van de zelfmoord een half jaar eerder van een van de dochters. Hij heeft twee speeches geschreven en laat de jubilaris kiezen. Een dramatische onthulling is het gevolg.

Met: Ulrich Thomsen, Birthe Neumann, Henning Moritzen, Thomas Bo Larsen.

5. 27 juli, Ruppertgebouw, 002 BEELD EN AFBEELDING—EN MOTIVATIE.

Film: Caché, Michael Haneke, 2005 (genre: Psychologisch drama, 117 min.)

Zien we de werkelijkheid of is het verfilmd beeld? Wie maakte de beelden en waarom?

De plot van Caché
Georges (Duteuil) heeft een literair praatprogramma op televisie. Hij en zijn vrouw (Binoche) ontvangt pakketjes met bewakingsvideo's van hun eigen leven die gemaakt zijn vanuit de straat tegenover hun huis en onbegrijpelijke tekeningen. Hij heeft geen idee wie ze bij hen aflevert. Na verloop van tijd worden de beelden op de video's persoonlijker. De zender kent Georges al lange tijd. Hij voelt zich bedreigd, maar omdat hij niet echt bedreigd wordt, krijgt hij geen hulp van de politie.

Met: Diouc Koma, Daniel Auteuil, Juliette Binoche

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen