De strijd om onze subjectiviteit.
Film en filosofie 9.

Verkadefabriek
's-Hertogenbosch
September 2021 — april 2022

Algemene inleiding

In deze cursus starten we steeds met een inleiding van een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna 15 minuten pauze en dan bekijken we een film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst. (De film start dus doorgaans om 11.30 uur.)

Films en filosofie

Er bestaan minstens drie typen films waarmee je filosofie aan de orde kunt stellen:
» Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de effecten van een falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). In geen van deze films draait het primair om het subjectieve perspectief van de personages — deze films willen vooral een filosofisch coherent verhaal vertellen, waar de kijker zich het hoofd over kan breken.
» Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films gaat het om de typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en om de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren iets filosofisch over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie. Dit soort films staat centraal in alle Film en filosofie-reeksen, maar soms zullen we het ook over een filosofische film hebben.
» Films die ons tonen wat het is om een bepaalde persoon met bepaalde eigenschappen te zijn en in de voorkomende gevallen bepaalde dingen waarschijnlijk of noodzakelijk te doen (zoals Aristoteles dat noemt in zijn Poëtica). Niet alleen vertellen die films zulke verhalen, ze brengen ook de psychologie over van wat het inhoudt om die persoon te zijn.

Wie het over film heeft, moet het over waarneming hebben. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen dankzij de technologische middelen van de camera en de microfoon. Die middelen reproduceren evenwel de wereld die zich voor de camera afspeelt, de werkelijkheid van het acteren. Hoe komen we dan bij de wereld van de fictie? Dit soort vragen loopt als een rode draad door deze cursussen.

Thematiek

Mijn subjectiviteit bestaat niet alleen in mij, hij is niet privé. Ook anderen, mijn naasten en collega's, kennen hem. Ze herkennen mij. En ik herken hen omdat ik hun subjectiviteit meemaak. We delen elkaars geschiedenissen van subjectieve ervaringen, tot op zekere hoogte. Dit is typisch menselijk en vormt de kern van ons samenleven. Je kunt echter niet altijd evenveel aandacht voor jouw subjectiviteit opeisen, dat begrijpt iedereen. Toch wil iedereen gezien worden. De strijd om onze subjectiviteit speelt zich op verschillende niveau's af.

Ten eerste heb je het recht om er te zijn, en dus om gezien te worden, als de persoon die je bent. Dit recht kun je alleen laten gelden als je tegelijk ook een plicht hebt om de anderen te zien (ook de anderen moeten jou zien, en ook zij willen gezien worden). Die wederkerigheid vormt wat wij `onze privacy' noemen. Hoe beschermen we die privacy -- wordt ze wel goed begrepen?
Op internet dwingen we het recht om gezien te worden soms af door het te eisen ofwel door onszelf niet als persoon (maar als een type) te tonen. Niemand kan echter verplicht zijn iedereen te zien die zich op internet presenteert. Onze subjectiviteit wordt bedreigd door digitalisering en robotificatie, door slimme huizen en steden en door de sluiting van winkels in onze binnensteden, bijvoorbeeld. In een algemenere zin lijdt onze subjectiviteit onder objectivistische tendenzen in de wetenschappen, die we kunnen begrijpen als pogingen om het subjectieve weg te cijferen en op objectieve regelmatigheden en natuurwetmatigheden terug te voeren. Onze subjectiviteit bestaat niet in de wereld van de wetenschappen.

Voorbeelden waarin subjectiviteit centraal staat: elkaar aankijken, liefde, haat en onverschilligheid, de lichamelijke logica van praktijken, esthetische normativiteit, morele appèls die op ons gedaan worden.
Narratieve kunstwerken geven de logica van het gedrag van een personage weer, of zoals Aristoteles dat noemt: `wat voor soort dingen een personage met bepaalde eigenschappen waarschijnlijk of noodzakelijkerwijs zal zeggen of doen' — in films wordt dat nog eens versterkt doordat de camera ook de fenomenologie overbrengt van wat het is om dat personage te zijn en deze dingen te moeten doen.
Films leren ons dat mensen geen heiligen zijn, maar dat ze handelen naar de subjectieve geschiedenissen die ze zelf beheren.

Over Rob van Gerwen

Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.

Hij publiceerde 175 artikelen en negen boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij schrijft momenteel voor uitgeverij Lontano een boek waarin hij voorstelt om de ethiek op de esthetische aspecten van menselijke interactie te funderen. In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...

Over de cursus en de locatie

Locatie: 's Hertogenbosch, Verkadefabriek. Woensdag, 19.40-22.10 uur Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.

Handouts

Handouts komen beschikbaar na afloop van ieder college. Vraag docent om inloggegevens.

Weekschema 2021

1. 8 september 2021

Film: Truman, 2015, Cesc Gay (genre: drama, 106 min)

In het licht van iemands aangekondigde dood

Een serieuze film over wie je bent in het licht van je dood, en hoe een ander zich daartoe kan verhouden. Emotioneel en volkomen plausibel, zwaar maar met lucht, goed gefilmd.

De plot van Truman

Julián krijgt onverwacht bezoek van zijn oude vriend Tomás, die tegenwoordig in Canada leeft. Julián zal binnenkort sterven aan kanker, hij heeft de chemo stilgezet. Tomás komt afscheid van hem nemen.

Met: Ricardo Darín, Javier Cámara, Dolores Fonzi.

2. 13 oktober 2021

Film: Moon, 2009, Duncan Jones (genre: drama, science-fiction, 97 min)

Hoe blijf je een mens zonder contact?

Een filosofische film over persoonlijke identiteit (voor de afwisseling).

De plot van Moon

Astronaut Sam Bell werkt voor drie jaar op de maan met slechts een computer als compagnon, GERTY. Zijn taak luidt: de mijnbouw op de maan werkend houden en ladingen delfstof naar de aarde zenden waarmee daar energie opgewekt kan worden. Hij verlangt terug naar huis en beeldbelt daarover met zijn vrouw en kind. En dat gaat goed totdat zijn vervanger arriveert.

Met: Sam Rockwell, Kevin Spacey, Dominique McElligott

3. 10 november 2021

Film: Manchester by the Sea, 2016, Kenneth Lonergan (genre: drama, 137 min)

leven naar je subjectieve geschiedenis

Lee Chandler worstelt duidelijk met zijn subjectiviteit en hoe die beheerd wordt in de omgeving waar hij is opgegroeid.

De plot van Manchester by the Sea

Lee Chandler heeft een en ander meegemaakt, had altijd een succesvolle broer die nu gestorven is en hem per testament heeft opgedragen voor diens zoon, Patrick te zorgen. Maar Lee wil niet terug naar Manchester by the Sea.

Met: Casey Affleck, Michelle Williams, Kyle Chandler

8 december 2021 Vervallen vanwege corona

12 januari 2022 Vervallen vanwege corona

4. 9 februari 2022

Film: Liebe in den Gängen, 2018, Thomas Stuber (drama, 125 min)

Liefde na de Wende.

Geweldige film over het schijnbaar lege leven in een groothandel in het Oost-Duitsland na de Wende.

De plot van Liebe in den Gängen

Christian Gruvert komt werken in een tamelijk deprimerende groothandel, voor hem een volkomen nieuwe wereld, die draait rond bevoorrading, lange gangen, vorkliften, en weinig mensen.

Met: Andreas Leupold, Franz Rogowski, Peter Kurth, Sandra Hüller

5. 9 maart 2022

Film: Broken Flowers, 2005, Jim Jarmusch (komisch drama, 106 min)

Je verleden overdoen.

Ook een leven dat zijn gang is gegaan heeft natuurlijk een geschiedenis. Kun je die geschiedenis dan ook terughalen, in het echt?

De plot van Broken Flowers

Teruggetrokken man krijgt een rose brief van een oude vlam uit het verleden die hem vertelt dat hij een zoon van 19 jaar heeft, ze ondertekent de brief niet. Don heeft geen idee waar hij zijn zoon moet vinden, en zegt dat het hem ook niet interesseert. De buurman, die graag detective wil worden, begint een zoektocht en zet Don ertoe aan zijn scharrels uit die tijd te gaan opzoeken.

Met: Bill Murray, Jessica Lange, Sharon Stone

6. 13 april 2022

Film: Mommy, 2014, Xavier Dolan (drama, 134 min)

Wetten, regels en subjectiviteit

Er is (zogenaamd) een nieuwe wet aangenomen in Canada die ouders toestaat zonder enige rechtsgang hun kind in een instituut op te laten nemen. De moeder heeft altijd geweten dat ze Steve kon afleveren, en misschien heeft dat haar pogingen om de jongen op te vangen halfslachtig gemaakt. Weten wij welke onbewuste effecten zo'n wet heeft?

De plot van Mommy

De 16-jarige Steve kan lief en charmant, maar ook erg druk en impulsief zijn. Hij is in zijn tehuis "niet te handhave" en wordt door zijn moeder weer in huis genomen. Dat gaat niet zonder problemen, maar de beiden zijn wel aan elkaar gewaagd en houden ook van elkaar. Ook de overbuurvrouw heeft een goede invloed op de gebeurtenissen, ze geeft Steve thuisonderwijs.

Met: Anne Dorval, Antoine Olivier Pilon, Suzanne Clément

7. 11 mei 2022

Film: Paradies: Glaube, 2013, Ulrich Seidl (genre: drama, historisch, 115 min)

Geloof en subjectiviteit

Wat doet een geloof met je subjectiviteit?

De plot van Paradies: Glaube

Een alleenstaande vrouw, vijftiger, wijdt zich aan missiewerk in Wenen en aan zelfkastijding voor de liefde van Jezus en Maria.

Met: Maria Hofstätter, Nabil Saleh, René Rupnik

8. 1 juni 2022

Film: Le jeune Ahmed, 2019, Jean-Pierre Dardenne, Luc Dardenne (genre: drama, 85 min)

Geloof, jeugd en subjectiviteit

De verwarde subjectiviteit van een adolescent onder verkeerde invloeden.

De plot van Le jeune Ahmed

Ahmed ontwikkelt, onder invloed van zijn imam en internet, radicale ideeën (die de imam overigens probeert te onderdrukken).

Met: Idir Ben Addi, Victoria Bluck, Olivier Bonnaud, Myriem Akheddiou

Weblog

Philosophy of the Arts, a blog by Rob van Gerwen