Consilium Philosophicum
Utrecht
Emoties en ander moreel gerei.
Film en Filosofie 13
Verkadefabriek
's-Hertogenbosch
September — november 2025
Algemene inleiding
In deze cursus starten we steeds met een inleiding van een uur over de relevante filosofische kwesties; daarna bekijken we een film, waarna nog enige tijd resteert om de film te bespreken. Eventuele losse eindjes nemen we mee naar de volgende bijeenkomst.
Films en filosofie
Er bestaan minstens drie typen films waarmee je filosofie aan de orde kunt stellen:
» Films die een filosofische kwestie als onderwerp hebben en dit met een beeldverhaal tot leven brengen. Voorbeelden hiervan zijn The Matrix (Cartesiaans scepticisme); Memento (de effecten van een falend geheugen); Minority Report (kun je verantwoordelijk zijn voor misdaden die je nog niet gepleegd hebt?); Inception (de logica van dromen). In geen van deze films draait het primair om het subjectieve perspectief van de personages — deze films willen vooral een filosofisch coherent verhaal vertellen, waar de kijker zich het hoofd over kan breken.
» Films die met hun materiaal iets filosofisch duidelijk maken over films. Bij dergelijke films gaat het om de typische manieren waarop iets overgebracht wordt, en om de manier waarop kijkers erin slagen dit te begrijpen (de fenomenologie ervan). We bespreken de films om hun eigen verdiensten, en leren iets filosofisch over kunst/film. We benaderen deze films als een artistiek onderzoek met filosofische relevantie. Dit soort films staat centraal in alle Film en filosofie-reeksen, maar soms zullen we het ook over een filosofische film hebben.
» Films die ons tonen wat het is om een bepaalde persoon met bepaalde eigenschappen te zijn en in de voorkomende gevallen bepaalde dingen waarschijnlijk of noodzakelijk te doen (zoals Aristoteles dat noemt in zijn Poëtica). Niet alleen vertellen die films zulke verhalen, ze brengen ook de psychologie over van wat het inhoudt om die persoon te zijn.
Wie het over film heeft, moet het over waarneming hebben. Anders dan teksten laat een film de gebeurtenissen zien en horen dankzij de technologische middelen van de camera en de microfoon. Die middelen reproduceren evenwel de wereld die zich voor de camera afspeelt, de werkelijkheid van het acteren. Hoe komen we dan bij de wereld van de fictie? Dit soort vragen loopt als een rode draad door deze cursussen.
Thematiek
We nemen aan dat morele overwegingen over morele principes en termen gaan. En met woorden als `goed', `rechtvaardig', `eerlijk', `vrij', `autonoom', `opbouwend', `juist', `liefde', `zorg', enzovoort duiden we duidelijk positieve waarden aan. Zulke woorden lijken hun overtuigingskracht bij zich te dragen. Zeg van een handeling dat hij rechtvaardig is en iedereen zal automatisch denken dat hij goed is en dat er niemand door benadeeld is. Maar dit automatisme gaat over iets anders dan de aard en werking van de handeling.
Dat deze woorden een positieve betekenis hebben, wil niet zeggen dat hun gebruik ook waar, of gepast is, dat het klopt bij de handeling in kwestie, bij de situatie en de betrokkenen. Om uit te maken of een handeling rechtvaardig was (om bij dit voorbeeld te blijven) zullen we de situatie, de gebeurtenissen, de interacties, de gewisselde blikken, de emoties, wensen en belangen van de betrokkenen moeten onderzoeken en op hun gepastheid of effecten moeten beoordelen.
Dit is de morele rol van waarnemingen, blikken, emoties, wensen, geloven, reacties, enzovoort. We zullen ons in deze cursus concentreren op de emoties. Het ander moreel gerei komt dan vanzelf ook aan de orde.
Over Rob van Gerwen
Dr. Rob van Gerwen is senior docent en onderzoeker aan departement Wijsbegeerte (faculteit Geesteswetenschappen) van Universiteit Utrecht. Hij doceerde ook aan de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en de Hogeschool der Kunsten te Utrecht. Doceert aan de HOVO's van Nijmegen, Utrecht en Brabant, en aan kunstinstellingen in Den Bosch, Breda, Helmond en Eindhoven. Hij is directeur/eigenaar van Consilium Philosophicum.
Hij publiceerde bijna 200 artikelen en tien boeken, over onderwerpen uit de filosofie van de kunst. Hieronder een met cum laude beoordeeld proefschrift, Art and Experience (1996); verder een boek over Richard Wollheims benadering van schilderkunst, bij Cambridge University Press (2001), en, bij het Centraal Museum in Utrecht, Kleine overpeinzingen. Over kunst kijken in het museum (2003). In 2016 verscheen bij uitgeverij Klement, zijn Moderne filosofen over kunst (tweede druk, 2017).
Eind 2018 verscheen, ook bij uitgeverij Klement, Zullen we contact houden. Hoe we de geest uit ons wereldbeeld verwijderen, over de tegenwerking van de subjectieve geest en onze verantwoordelijkheid door digitale technologie en het objectivisme van de moderne gemechaniseerde wetenschappen — onze eigen (objectieve) geest is daarvoor verantwoordelijk.
Hij redigeerde voor uitgeverij ISVW twee boeken over de cineasten Andrey Tarkovski en Claire Denis, en schrijft momenteel een boek waarin hij een ethiek voorstelt over ons alledaagse morele denken en voelen, die niet over morele principes gaat, maar over de waarneembare (met andere woorden, de esthetische) aspecten van menselijke interactie.
In de achtergrond rondt hij ook een boek af over Kunst als een morele praktijk, en werkt hij nog altijd aan de esthetica van menselijke schoonheid, gelaatsexpressie en cosmetische chirurgie.
Via zijn websites vindt u onderwijsbeschrijvingen, artikelen, voordrachten en een weblog. Meer...
Over de cursus en de locatie
Locatie: 's Hertogenbosch, Verkadefabriek. Woensdag, 19.30-22.30 uur. Kijk voor de dagen in onderstaand weekschema.
Weekschema 2025
1. 3 september Toewijding en kolonialisme
Film: White Material, Claire Denis, 2009, 106 min.
De paniek, angst en verwarring van buitenstaanders, hun lichamelijkheid, bewegingen, gebaren — ze worden een voor een serieus genomen.
De plot van White Material
In een Afrikaans land komen zwarten in opstand tegen de Franse koloniale macht. Maria Vial, blanke eigenaar van een koffieplantage, wil de oogst nog binnenhalen, maar haar personeel vlucht al weg voor de burgeroorlog. Haar zoon Manuel en haar man André kiezen in de verwarring van de strijd voor andere manieren om te overleven. Een kindleger stroopt en doodt ondertussen. In de chaos weet niemand waar het heen gaat, wij evenmin.
Met: Isabelle Huppert, Christopher Lambert, Isaach De Bankolé
2. 17 september Behoefte aan contact
Film: Compartment No. 6, Juho Kuosmanen, 2021, 107 min.
In de begrensde ruimte van een slaapcoupé in een Russische trein moeten twee mensen het vinden met elkaar.
De plot van Compartment No. 6
Laura, een Finse gaat in Moermansk in Rusland naar petrogliefen (prehistorische gekraste grottekeningen) kijken en zit in de trein met een Rus, Ljoha, die wel van een regelmatige slok wodka houdt en nogal onbehouwen is. Haar vriendin Irina met wie Laura de reis zou maken, was op het laatst verhinderd en is alleen thuisgebleven, maar als Laura haar belt vanuit het idee dat ze wel weer naar huis wil, blijkt Irina juist een feestje te hebben... Laura zowel als de Rus, ze hebben beiden behoefte aan contact. Maar ze passen duidelijk niet bij elkaar.
Met: Yuriy Borisov, Seidi Haarla, Yuliya Aug.
3. 1 oktober Waarneming en normativiteit
Film: Das Lehrerzimmer, Ilker Çatak, 2023, 98 min.
Hoe moeilijk is het niet om tot een morele oplossing te komen in een dikke situatie waarin vele mensen met verschillende belangen betrokken zijn.
De plot van Das Lehrerzimmer
Er wordt gestolen op de school in de lerarenkamer. De dief betrappen is niet onmiddellijk de oplossing van het probleem. Morele kwesties zijn minder eenduidig dan een ethische analyse zou suggereren en met Kants categorische imperatief kom je evenmin bijster ver.
Kant, de categorische imperatief: "Handel alleen naar dat [subjectieve] maxime waarvan je tegelijk kunt willen dat ze een algemene wet wordt."
Met: Leonie Benesch, Rafael Stachowiak, Michael Klammer, Eva Löbau en Leonard Stettnisch.
4. 15 oktober Melancholie en herinnering
Film: Aftersun, Charlotte Wells, 2022, 102m.
Hoe thuisfilms herinneringen opwekken en de hele emotionele waarde van een gelukkig samenzijn — of was er iets mis?
De plot van Aftersun
Op haar 31e kijkt Sophie naar de films die haar vader heeft gemaakt van de vakantie die ze met zijn tweeën in Turkije doorbrachten toen zij 11 was.
Met: Paul Mescal en Frankie Corio.
5. 29 oktober Wraak en loutering
Film: Le fils, Dardenne Broers, 2002, 99 min.
Wat te doen als een traumatische ervaring je leven bepaalt?
De plot van Le fils
Een timmerleraar gaat geheimzinnig met een leerling om. Op een benzinestation overlegt hij met een hem bekende vrouw die hem de leerling afraadt. Maar de leraar gaat met hem door. Ze lijken zelfs te verbroederen.
Met: Olivier Gourmet, Morgan Marinne en Isabella Soupart
6. 12 november Schuld en armoede
Film: Ratcatcher, Lynne Ramsay, 2003, 94 min.
Schuld en onschuld
De plot van Ratcatcher
Een jongen leidt zijn jeugd in smerige straten van Glasgow in 1973, met andere arme kinderen om hem heen.
Met: Tommy Flanagan, Mandy Matthews, William Eadie.
7. 26 november Schuld en schaamte
Film: A Girl Missing, Koji Fukada, 2019, 111 min.
Schuld uit schaamte.
De plot van A Girl Missing
Het leven van toegewijde thuiszorgmedewerkster Ichiko komt op zijn kop te staan wanneer de tienerdochter van de familie waarvoor ze werkt op een avond verdwijnt. Ichiko krijgt de schuld in de media, waarop zich een delicaat verhaal ontvouwt over vertrouwen, schuld, seksualiteit, sensatielust en het belang van context, waarbij veel onuitgesproken blijft. De kijker moet goed opletten om de twee parallelle tijdlijnen, waarbij Ichiko zich soms voor een andere vrouw uitgeeft, niet door elkaar te halen.
Met: Mariko Tsutsui, Mikako Ichikawa, Sosuke Ikematsu, Nahoko Kawasumi, Miyu Ozawa, Hisako Okata, Kentez Asaka, Mitsuru Fukikoshi, Ren Sudo.
8. 10 december Trauma en verlangen
Film: Beanpole, Kantemir Balagov, 2019, 131 min.
Houvast zoeken na een traumatisch oorlogsverleden.
De plot van Beanpole
Verlangen naar jeugdige onschuld en een nieuw leven staan centraal in deze indrukwekkende, in Leningrad gesitueerde post-oorlogsfilm. Over verpleegster Iya (de `bonenstaak' uit de titel), die door haar oorlogservaringen lijdt aan catatonie. En haar uit het leger teruggekeerde hartsvriendin Masha, die een kind als houvast wil. Regisseur Balagov (Tesnota), leerling van de Russische grootmeester Aleksandr Sokoerov, werd in Cannes dubbel bekroond voor zijn beklemmende relatiedrama, waarin het leven in Leningrad oogt als vergeeld papier. Gawie Keyser: "Je wordt een verhaal ingezogen waarin de schokkende gebeurtenissen de personages tekenen voor het leven. Het `probleem' is dat de kijker constant met Iya en Masha is, zodat hun gevoelens die van ons worden. Dat is natuurlijk een grote prestatie van de maker -- het is wat je wilt in fictie: empathisch kijken..."
Met: Viktoria Miroshnichenko, Vasilisa Perelygina, Andrey Bykov en Igor Shirokov.